آیین رحمت - معارف اسلامی و پاسخ به شبهات کلامی

«بُخل» مانند تمام صفات رذيله، داراى درجاتى است. بعضى نسبت به اموال خود بخيلند؛ بعضى از آن هم فراتر رفته، نسبت به اموال مردم بخيلند؛ يعنى اگر ببينند كسى به ديگرى احسان قابل ملاحظه اى مى كند، ناراحت مى شوند و ... بنابراين «بخل» شاخه هاى متعدد و اشكال گوناگون دارد که در روايات اسلامى نیز به آنها اشاره شده است از جمله: «بُخل در مورد پرداختن آنچه كه خدا بر انسان از اموال واجب كرده است، زشت ترين نوع آن است» یا «بخيل ترين مردم كسى است كه حتّى در سلام كردن بُخل مى ورزد!» و ... .

«بُخل» مانند تمام صفات رذيله، داراى درجاتى است. بعضى از مراحل آن به قدرى ضعيف است كه ممكن است از ديد بسيارى از افراد، مخفى بماند و بعضى از مراحل آن به قدرى آشكار است كه هر كس، حتى كودكان نيز آن را درك مى كنند. بعضى نسبت به اموال خود بخيلند؛ يعنى حاضر نيستند كمترين بهره اى به ديگران برسانند. بعضى از آن هم فراتر رفته، نسبت به اموال مردم بخيلند؛ يعنى اگر ببينند كسى به ديگرى احسان قابل ملاحظه اى مى كند، ناراحت مى شوند. بعضى از آن نيز فراتر رفته، هرگاه ببينند افراد اموالشان را براى خودشان به طور گسترده مصرف مى كنند، ناراحت مى شوند و اين بدترين و عجيب ترين نوع بُخل است.
از سوى ديگر، بعضى در امور مادى بخيلند و بعضى در امور معنوى؛ مانند كسى كه نسبت به علم و دانش ديگران «بخل» مى ورزد. بعضى در موضوعات مهم بخيلند؛ مانند بخشيدن اموال زياد، در حالى كه بعضى در كوچكترين مسائل «بخل» مى ورزند، مانند سلام كردن! بعضى در انجام انفاق هاى مستحب «بُخل» نشان مى دهند؛ در حالى كه بعضى در واجبات، مانند اداى خمس و زكات «بُخل» مى ورزند. گروهى بُخل خود را بدون پوشش و توجيه نشان مى دهند؛ در حالى كه گروه ديگر، پوشش هاى ظاهرى براى آن درست مى كنند؛ مانند جلوگيرى از اسراف، تأمين مخارج فرزندان، دورى از ريا و تظاهر و شك و ترديد در استحقاق مستحقّين و مانند اينها. بنابراين «بُخل» شاخه هاى متعدد و اشكال گوناگون دارد كه مؤمنان متقى بايد مراقب همه آنها باشند و با آن در تمام اشكالش مبارزه كنند تا به حريم قرب پروردگار راه يابند. در روايات اسلامى اشاره هاى لطيفى به اشكال و شاخه هاى «بخل» شده است از جمله:
1. اميرالمؤمنين علي(عليه السلام) مى فرمايند: «اَلْبُخْلُ بِاِخْراجِ مَا افْتَرَضَهُ اللّهُ سُبْحَانَهُ مِنَ الاَمْوَالِ اَقْبَحُ البُخلِ»(1)؛ (بُخل در مورد پرداختن آنچه را كه خدا بر انسان از اموال واجب كرده است، زشت ترين نوع آن است).
2. در حديث ديگرى نقل شده است: «روزى حضرت علي(عليه السلام) مقدار قابل ملاحظه اى خرما براى كسى فرستاد. يكى از حاضران عرض كرد: به خداوند سوگند! آن شخص چيزى از شما مطالبه نكرده و كافى بود كه يك پنجم آن را برايش ارسال مى كرديد. امام(عليه السلام) فرمودند: خداوند افرادى مانند تو را در ميان مؤمنان زياد نكند! من بخشش مى كنم، تو بخل مى ورزى».(2)
3. در حديثى از رسول خدا(صلى الله عليه و آله) آمده است: «اِنَّ اَبْخَلَ النّاسِ مَنْ بَخِلَ بِالسَّلامِ»(3)؛ (بخيل ترين مردم كسى است كه حتّى در سلام كردن بُخل مى ورزد!).
4. حديث ديگرى از همان حضرت(صلى الله عليه و آله) نقل شده است: «اَلْبَخيلُ حَقّاً مَنْ ذُكِرْتُ عِنْدَهُ فَلَمْ يُصَلِّ عَلَىَّ»(4)؛ (بخيل ترين اشخاص كسى است كه نزد او اسم من برده شود و او صلوات نفرستد).
5. از برخى روايات استفاده مى شود كه بعضى از مراحل «بُخل» را تحت عنوان «لئيم» بودن، ذكر كرده اند كه درجه شديد «بُخل» است. رسول خدا(صلى الله عليه و آله) مى فرمايند: «اَلرِّجَالُ اَرْبَعَةٌ سَخِىٌّ وَ كَرِيمٌ وَ بَخِيلٌ وَ لَئِيمٌ، فَالسَّخِىُّ اَلذِّي يَأْكُلُ وَ يُعْطِى وَ الكَرِيمُ الّذِى لَا يَأْكُلُ وَ يُعطِىُ وَ البَخِيلُ الّذِي يَأكُلُ وَ لَا يُعطِىُ وَ اللَّئِيمُ الّذِي لَا يَأكُلُ وَ لَا يُعطِىُ»(5)؛ (افراد چهار دسته هستند: بعضى سخى هستند و بعضى كريم و بعضى بخيل و بعضى لئيم؛ سخى كسى است كه از اموالش هم خود استفاده مى كند و هم به ديگران مى بخشد و كريم كسى است كه خودش نمى خورد و به ديگران مى بخشد و بخيل كسى است كه [فقط] خودش مصرف مى كند و به ديگران نمى بخشد و لئيم كسى است كه نه خودش مى خورد و نه به ديگران مى بخشد).(6)