آیین رحمت - معارف اسلامی و پاسخ به شبهات کلامی

خداوند درباره مجازات سنگينِ «بخيلان» در قرآن مى فرمايد: «آنها كه «بخل» مى ورزند و آنچه را خداوند از فضل خويش به آنها داده، انفاق نمى كنند ما او را در مسير دشوارى قرار مى دهيم و آن هنگام كه [در جهنم] سقوط مى كنند، ديگر اموال او به حالش سودى نخواهد داشت». با دقت در آیه مذکور پی می بریم که «بخل» سبب بى نيازى و ثروت نمى شود؛ چرا که فرد در دنيا هميشه بايد بار سنگين حفظ و نگهدارى و محاسبه آن را بر گردن نهد و سپس آن را رها ساخته و براى پاسخ گويى به سراى ديگر بشتابد.

در آيه 180 سوره «آل عمران» خداوند، مجازات سنگيني براي «بخيلان» بيان نموده است، مجازاتى كه در قرآن مجيد، تنها در اين مورد به كار رفته و درباره هيچ گناه ديگرى ديده نمى شود، مى فرمايد: «وَ لَا يَحْسَبَنَّ الَّذِينَ يَبْخَلُونَ بِمَا آتَاهُمُ اللّهُ مِنْ فَضْلِهِ هُوَ خَيراً لَهُم بَلْ هُوَ شَرٌّ لَهُم...»(1)، (آنها كه «بُخل» مى ورزند، آنچه را خداوند از فضل خويش به آنها داده، انفاق نمى كنند، گمان نكنند به نفع آنهاست، بلكه براى آنها شرّ است...). سپس مى افزايد: « ...سَيُطَوَّقُونَ مَا بَخِلوُا بِهِ يَومَ الْقِيامَةِ...»(2)؛ (... به زودى آنچه را كه آنها درباره آن «بُخل» ورزيدند، در روز قيامت همانند طوقى به گردن آنان مى افكنند [به صورت بار بسيار سنگينى كه قدرت حركت را از آنان مى گيرد و آنها را در عرصه محشر رسوا مى سازد]...). در انتهاى آيه مى فرمايد: «...وَ لِلّهِ مِيراثُ السَّمَاوَاتِ وَ الاَرضِ وَ اللّهُ بِمَا تَعْمَلُونَ خَبيرٌ»(3)؛ (... و ميراث آسمانها و زمين از آنِ خداست و خداوند از آنچه انجام مى دهيد، آگاه است). اين آيه اشاره به اين دارد كه نگهدارى اموال و «بُخل» كردن چه سودى دارد؛ در حالى كه بايد همه آنها را بگذاريد و برويد. گرچه بعضى از روايات، آيه فوق را به مسئله منع «زكات» تفسير كرده اند؛ ولى در ظاهر مفهوم آيه، عام است و انواع «بُخل» را شامل مى شود؛ حتى به گفته بعضى از مفسران علاوه بر «بُخل» در اموال، «بُخل» در علم و دانش و مانند آن را نيز شامل مى شود. در اين كه به چه صورت طوقى به گردن آنها مى افتد، بايد گفت: مطابق بعضى از روايات، آن اموال به صورت طوق آتشين در مى آيد. چنان كه تفسير عيّاشى از امام باقر(عليه السلام) نقل مى كند: «هر كس زكات مال خود را نپردازد، خدا آن را به صورت اژدهايى از آتش مبدّل مى كند و به گردن او مى افكند و پيوسته او را مى گزد [و به او گفته مى شود، همان گونه كه در دنيا اين اموال را هرگز از خود دور نمى كردى، اكنون آنها را بردار و به گردن بيفكن]».(4) از تعبير بالا به خوبى روشن مى شود كه تعبير به «طوق» در واقع تجسّمى از اعمال آنها در دنياست؛ زيرا «طوق» چيزى است كه از انسان دور نمى شود. به هر حال، تعبيرات مختلف آيه، همه حكايت از زشتى «بُخل» و خوبى «انفاق» در راه خدا و «سخاوت» در اموال و مواهب خداداد مى كند. قابل توجه اين كه، اموال «بخيلان» نه تنها در قيامت، طوقى بر گردن آنها مى شود؛ بلكه در دنيا نيز هميشه بايد بار سنگين حفظ و نگهدارى و محاسبه آن را بر گردن نهند و سپس آن را رها ساخته و به سراى ديگر براى پاسخ گويى بشتابند. در آيه دیگری ضمن اشاره به مجازات شديد بخيلان، مى فرمايد: «وَ اَمَّا مَنْ بَخِلَ وَ اسْتَغْنى * وَ كَذَّبَ بِالْحُسْنى * فَسَنُيَسِّرُهُ لِلْعُسْرى * وَ مَا يُغْنِى عَنْهُ مَالُهُ اِذْا تَرَدّى»(5)؛ (اما كسى كه «بخل» ورزيده و از اين راه، بى نيازى طلبد * و پاداش نيك [الهى] را تكذيب كند * ما او را در مسير دشوارى قرار مى دهيم * و آن هنگام كه [در جهنم] سقوط مى كند، ديگر اموال او به حالش سودى نخواهد داشت). از اين تعبير به خوبى روشن مى شود:
اولاً «بُخل» سبب بى نيازى و ثروت نمى شود؛ بلكه پيمودن اين راه، كار را در دنيا و آخرت بر انسان مشكل مى كند (توجّه داشته باشيد كه واژه «العسرى» در آيه مطلق است و هرگونه مشكلى را در دنيا و آخرت شامل مى شود).
ثانياً، به فرض كه از اين راه ثروت عظيمى بياندوزد و آن را در آخرت با خود ببرد، در آن هنگام كه در جهنم سقوط مى كند، چه سودى به حال او خواهد داشت. در تفسير «يُسْر» - كه نقطه مقابل «عُسْر» است - مفسران بزرگ، احتمالات زيادى داده اند كه نقطه مقابل اين احتمالات، در مورد «عُسْر» نيز صادق است. نخست اين كه منظور از آن، زمينه هاى توفيق و آسان شدن راه اطاعت خداست ـ در برابر واژه «عُسْر» كه درباره سلب توفيق و پيچيدگى راه طاعت است ـ بعضى آن را به معنى راه آسان زندگى و بعضى، راه بهشت و پاداش هاى بزرگ الهى و بعضى ديگر به معنى امدادهاى غيبى و مانند آن شمرده اند؛ ولى همان گونه كه در بالا اشاره شد، «عسر» ـ و همچنين يسر ـ مفهوم وسيع و گسترده اى دارد كه تمام امورى را كه مربوط به دنيا و آخرت است، شامل مى شود.(6)