آیین رحمت - معارف اسلامی و پاسخ به شبهات کلامی

در روایات به آثار و ثمرات فراوانی برای «تواضع» اشاره شده که محبت، نظم در کارها، قبولی عبادات و طاعات و ... از آن جمله اند. تواضع علاوه بر اثر گذاري در زندگی علمی و فرهنگی انسان در زندگی اجتماعی او نيز تأثيرگذار است؛ چرا که افراد متواضع از محبوبیت فوق العاده ای در اجتماع بهره می گیرند و مردم برای آنها احترام خاصی قائل هستند.

درباره ثمرات و آثار مثبت «تواضع» روايات فراوانى از ائمه معصومين(علیهم السلام) به ما رسيده است كه چند حديث پر معنى را در ذيل مى‏ آوريم: در حديثى از امام اميرالمؤمنين(علیه السلام) مى‏ خوانيم: «ثَمَرَةُ التَّوَاضُعِ اَلْمَحَبَّةُ وَ ثَمَرَةُ الْكِبْرِ اَلْمَسَبَّةُ!»(1)؛ (ميوه درخت تواضع، محبّت است و ميوه [شوم] تكبّر، دشنام و ناسزاگويى مردم است!). در حديث ديگرى از همان حضرت آمده است: «بِخَفْضِ الْجَنَاحِ تَنْتَظِمُ الْاُمُورَ!»(2)؛ (با تواضع و محبّت، كارها نظم و سامان مى‏ يابد!). روشن است كه نظم جامعه جز در سايه همكارى و همدلى حاصل نمى ‏شود و همكارى و همدلى مردم در صورتى ممكن است كه شخص مدير نخواهد خود را بر آنها تحميل كند و يا فخرفروشى كند و خود را برتر از ديگران قلمداد نمايد. هميشه مديرانى موفّق هستند كه در عين قاطعيّت متواضع و پر محبّت باشند. در حديث ديگرى از رسول خدا(صلى الله عليه و آله) مى‏ خوانيم: «التَّوَاضُعُ لَايَزِيدُ الْعَبْدَ اِلَّا رَفْعَةً فَتَوَاضَعُوا يَرْفَعْكُمُ اللَّهُ!»(3)؛ (تواضع جز بزرگى بر انسان نمى ‏افزايد؛ پس تواضع كنيد تا خداوند شما را بلند مقام سازد!). گاه چنين تصوّر مى‏ شود كه تواضع، انسان را كوچك مى‏ كند؛ در حالى كه اين يك برداشت سطحى و نادرست است، همواره مى‏ بينيم افراد متواضع در جامعه مورد احترام و داراى عظمت و شخصيّت هستند و تواضع بر منزلت آنها مى ‏افزايد.
از احاديث اسلامى استفاده مى‏ شود كه تواضع، شرط قبولى عبادات و طاعات است، از جمله در حديثى از امام صادق(عليه السلام) آمده است: «التَّوَاضُعُ اَصْلُ كُلِّ خَيْرٍ نَفِيسٍ وَ مَرْتَبَةٌ رَفِيعَةٌ ... وَ مَنْ تَوَاضَعَ لِلَّهِ شَرَّفَهُ اللَّهُ عَلَى كَثِيرٍ مِنْ عِبَادِهِ ... وَ لَيْسَ لِلَّهِ عَزَّوَجَلَّ عِبَادَةٌ يَقْبَلُهَا وَ يَرْضَيها اِلَّا وَ بَابُهَا التَّوَاضُعُ، وَ لَايَعْرِفُ مَا فِى مَعْنَى حَقِيقَةِ التَّوَاضُعِ اِلَّا الْمُقَرَّبُونَ الْمُسْتَقِلِّينَ بِوَحْدَانِيَّتِهِ، قَالَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ وَ عِبَادُ الرَّحْمنِ الَّذِينَ يَمْشُونَ عَلَى الْاَرْضِ هَوْناً وَ اِذَا خَاطَبَهُمُ الْجَاهِلُونَ قَالُوا سَلَاماً ...»(4)؛ (تواضع ريشه هر كار نيك و با ارزشي است و مقام والايى است ... و هر كس براى خدا تواضع كند خداوند او را بر بسيارى از بندگانش شرافت مى‏ بخشد ... و هيچ عبادتى براى خدا مورد رضا و قبول نخواهد بود؛ مگر اينكه باب آن تواضع است و حقيقت تواضع را جز مقرّبانى كه مستقل در وحدانيّت خداوند هستند درك نمى‏ كنند، خداوند عزّوجلّ مى‏ فرمايد: بندگان خداوند رحمان كسانى هستند كه در زمين با تواضع راه مى‏ روند و هنگامى كه جاهلان آنها را [با سخنان نامناسب] خطاب كنند، به آنها سلام مى‏ گويند [و با بى اعتنايى مى‏ گذرند]).
اين سخن را با حديثى كه از حضرت مسيح(عليه السلام) نقل شده است پايان مى ‏دهيم. فرمود: «بِالتَّوَاضُعِ تَعْمُرُ الْحِكْمَةَ لَا بِالتَّكَبُّرِ، كَذَلِكَ فِى السَّهْلِ يَنْبُتُ الزَّرْعَ لَا فِى الْجَبَلِ!»(5)؛ (به وسيله تواضع، مزرعه علم و دانش آباد مى ‏شود نه با تكبّر، همان گونه كه زراعت در زمين نرم و هموار مى ‏رويد نه بر روى كوه!). كوتاه سخن اينكه: تواضع هم در زندگى علمى و فرهنگى انسان اثر مى ‏گذارد (چرا كه افراد متكبّر به خاطر تكبّرشان از رسيدن به حق محجوبند) و هم در زندگى اجتماعى (چرا كه افراد متواضع از محبوبيّت فوق ‏العاده‏ اى در اجتماع بهره مى‏ گيرند و همه مردم براى آنها احترام خاصّى قائلند) و هم در رابطه انسان با خدا مؤثّر است چرا كه روح عبادت، تواضع و كليد قبولى آن فروتنى است.(6)