آیین رحمت - معارف اسلامی و پاسخ به شبهات کلامی

کتاب «مفردات» در معرفی واژه «حيله» آورده است كه حيله همان چاره ای است که در زبان فارسی می گوییم اما به صورت مخفیانه. اگرچه در جاهای مثبت هم استفاده می شود و به معنای چاره جویی خوب است؛ ولی غالباً حيله بار منفي دارد. به همین دلیل برای انسان های بد، صفت حیله گر به کار می رود.

براى روشن شدن معناى لغوى «حيله»، گفتار چند نفر از علماء اهل لغت را نقل مى كنيم:
الف: راغب اصفهانى در كتاب پرارزش خود «مفردات» ـ كه به عقيده ما يك كتاب لغوى، تفسيرى است ـ مى گويد: «الحيلة و الحويلة ما يتوصّل به الى حالة ما فى خفية و اكثر استعمالها فيما فى تعاطيه خبث، و قد تستعمل فيما فيه حكمة و لهذا قيل فى وصف اللّه عزّوجلّ و هو شديد المحال»(1)؛ (حيله همان چاره اى است كه ما در فارسى مى گوييم؛ امّا بايد شكل پنهانى داشته باشد وگرنه حيله نيست؛ ولى غالباً حيله، بار منفى دارد و در جاهاى مثبت، كمتر استعمال مى شود، و گاهى جنبه مثبت دارد و به معناى چاره جويى خوب است، به همين جهت در وصف خداوند متعال گفته شده است كه او حيله شديد، يعنى حكمت قوى دارد). خلاصه اينكه به نظر «راغب» حيله چاره جويى مخفيانه است و غالباً جنبه منفى دارد؛ هر چند گاهى نيز جنبه مثبت دارد.
ب: فيروزآبادى در «قاموس اللّغه» از حيله به «حذاقت» و «جودة النظر» تعبير كرده است، يعنى حيله نوعى مهارت داشتن و قدرت در تصرّف است. «الحلية الحذق و جودة النظر و القدرة على التصرف». از این كلام قاموس استفاده مى شود كه در مفهوم حيله، نه مخفى و پنهان بودن شرط است و نه اينكه حيله بايد غالباً جنبه منفى داشته باشد؛ بلكه شايد عكس آن استفاده شود.
ج: «مقائيس اللّغه» تعريف سومى ارائه مى دهد؛ به كلام ايشان توجّه كنيد: «هو تحرك فى دور» يعنى حركت دورانى داشتن، ريشه اصلى حيله است و عرب، سال را به همين جهت «حول» مى گويد؛ چون دوران دارد، و دوباره به جاى اوّل باز مى گردد و «حواله» را نيز بدين جهت حواله مى گويد كه يك حركت دورانى در آن وجود دارد، بدهكار طلبكار را به شخص ثالثى حواله مى دهد و او پرداخت مى كند و سپس با بدهكار محاسبه مى نمايد، ولى معناى ثانوى حيله، همان چاره جويى و مهارت در كار است.
خلاصه اين كه حيله به نظر او يك ريشه دارد كه همان حركت دورانى است، و يك معناى ثانوى دارد كه همان چاره جويى است، كه بر اثر حركت و تلاش ظاهر مى شود، منتهى گاهى بارِ مثبت دارد و گاهى بارِ منفى، اگر چه در فارسى معمولا جنبه منفى آن بيشتر است، به همين جهت «حيله گر» را به عنوان صفت انسانهاى بد مى آورند.(2)