پاسخ اجمالی:
«حيله» از مادّه «حول» است و سه معنا دارد: 1. هرگونه تغيير، دگرگونى و تحوّل. 2. رسيدن به هدف بوسيله اسباب و علل پنهانى؛ چه هدف مثبت و چه منفى. 3. چاره‌جويى منفى و مذموم؛ همان گونه كه در فارسى امروز غالباً به اين معنا است.
پاسخ تفصیلی:
«حيل» جمع «حيله» از مادّه «حول» به معناى تغيير و دگرگونى است. روایت معروف: «يَا مُحَوِّلَ الْحَوْلِ وَ الاَحْوالِ، حَوِّلْ حَالَنَا اِلى اَحْسَنِ الْحَالِ»(1)؛ (اى دگرگون كننده سال و زمانها و حالات انسانها! حال ما را به بهترين حالات تغير ده، و به احسن حالات دگرگون ساز) به همين معنا است. اگر سال را هم عرب «حول» مى‌گويد به همين اعتبار است؛ زيرا تحوّل و دگرگونى به وجود آمده، و سال گذشته تبديل به سال جديد شده است. نتيجه اين كه ريشه اصلى «حيله» در لغت، تغيير و تحوّل و دگرگونى است.
معناى دوّم: بسيارى از لغات و كلمات در عربى، و حتّى فارسى، به مرور زمان معناى ديگرى، غير از معناى اوّل، پيدا كرده است، بلكه گاه چندين معناى جديد به وجود مى‌آيد، معنى دوّم، سوّم، چهارم و گاه بيشتر.
كلمه حيله نيز چنين سرنوشتى دارد. بر اثر مرور و گذشت زمان معناى دوّمى نيز پيدا كرده، و آن عبارت است از: «رسيدن به يك مسأله از راه اسباب و علل خفيّه و پنهانى» و اين همان چيزى است كه در فارسى به آن «چاره‌جويى» گفته مى‌شود.
متخصّصين علم لغت تصريح مى‌كنند كه حيله به اين معنا، هم معناى سلبى دارد، و هم جنبه ايجابى؛ و به تعبير ديگر، هم چاره‌جويى «ممدوح» داريم، و هم «مذموم».
و به عبارت ديگر هم حيله و چاره جويى «مفيد و زيبا» متصوّر است، و هم چاره جويى «زشت». بنابراين حيله هم چاره جويى توأم با تقلّب و خباثت را شامل مى‌شود، و هم شامل چاره جويى صحيح و مثبت مى‌گردد.
«حيله» در مصطلح فقها نیز عبارتست از: «التَّوَصُّلُ إِلَى أَمْرِ شَرْعِيّ مِنْ طَرِيقِ حَلَال أَوْ حَرَام»؛ (رسيدن به يك مطلوب شرعى و هدف مشروع، چه اين كه راه رسيدن به آن، امر حلالى باشد، يا راه مذكور خود غير مشروع باشد، [چنين چيزى حيله است]). بنابراين، طبق تعريف فقها نيز حيله فقط بارِ منفى ندارد، بلكه هم جنبه مثبت دارد و هم جنبه منفى.
نتيجه اين كه حيله از نظر كلّى هم بارِ مثبت دارد و هم بارِ منفى. از اين رو اين واژه در قرآن مجيد بر ذات اقدس الهى نيز اطلاق شده است: «وَ هُوَ شَديدُ الِمحَالِ»(2) يعنى پروردگار اسباب خفيّه و پنهانى را از هر كس ديگر بهتر مى‌داند و بهتر از ديگران مى‌تواند براى رسيدن به مقصودش از آنها استفاده كند.
ولى نمى‌توان انكار كرد كه اين واژه در فارسى امروز، غالباً به همان معناى منفى و مذموم اطلاق مى‌شود، و شايد در عربى امروز نيز چنين باشد. بدين جهت صفت «حيله گر» را براى انسانهاى حقّه باز به كار مى‌برند.
نتيجه اين كه حيله از نظر علماى اهل لغت داراى سه معنا است:
1. هرگونه تغيير، دگرگونى و تحوّل.
2. رسيدن به هدف به وسيله اسباب و علل پنهانى؛ چه هدف مثبت و چه منفى.
3. چاره‌جويى منفى و مذموم؛ همان گونه كه در فارسى امروز غالباً به اين معنا است.(3)
تا کنون هیچ نظری برای این مطلب درج نشده است.