آیین رحمت - معارف اسلامی و پاسخ به شبهات کلامی

ذكر گاهي به لحاظ نعمت خداست و زماني به لحاظ اسم خدا و گاه به لحاظ خود خدا. در آيات قرآن، ياد اسم خدا اعم از اسم اعظم و غير اعظم مطرح است و انتخاب آن به عهده سالك ذاكر است. در بعضي از آيات قرآن، يادِ عنوانِ «الله» مطرح است نه ياد نعمت او يا ياد اسم او گرچه عنوانِ «الله» اسمي از اسماي حُسناي خداست اما از لحاظ سير شهودي، مقام هويّت مطلق را نمي ‏توان به عنوان مقام و مرحله تعبير كرد. تمام مراحل چهارگانه ذكر به اعتبار درجات مذكور، گرچه محمود و ممدوح است ليكن هر مرتبه پايين، نردبان مقام برين خواهد بود.

ذكر گاهي به لحاظ نعمت خداست و زماني به لحاظ اسم خدا و گاهي هم به لحاظ خود خدا، مانند: «فَاذْکُرُوا آلاءَ اللَّهِ لَعَلَّکُمْ تُفْلِحُونَ»(1)«يا أَيُّهَا الَّذينَ آمَنُوا اذْکُرُوا نِعْمَةَ اللَّهِ عَلَيْکُمْ»(2) كه در اين موارد ياد نعمتهاي خدا اعم از مادي و معنوي بازگو شده است و نظير: «قَدْ أَفْلَحَ مَنْ تَزَکَّي * وَ ذَکَرَ اسْمَ رَبِّهِ فَصَلَّي»(3)«وَ اذْکُرِ اسْمَ رَبِّکَ وَ تَبَتَّلْ إِلَيْهِ تَبْتيلاً»(4)«وَ اذْکُرِ اسْمَ رَبِّکَ بُکْرَةً وَ أَصيلاً»(5) در اين مواضع، ياد اسم خدا اعم از اسم اعظم و غير اعظم مطرح است و انتخاب آن به عهده سالكِ ذاكر است چنانكه گزينش نعمت در يادآوري آن منوط به درجه ذاكر خواهد بود.
البته جمع بين مواهب مادّي و عطاياي معنوي كمال مطلوب است چنانكه انتخاب اسم اعظم كه حاوي اسماي عظيم خواهد بود هدف عالي است و مانند: «يا أَيُّهَا الَّذينَ آمَنُوا إِذا لَقيتُمْ فِئَةً فَاثْبُتُوا وَ اذْکُرُوا اللَّهَ کَثيراً»(6)«الَّذينَ يَذْکُرُونَ اللَّهَ قِياماً وَ قُعُوداً وَ عَلي‏ جُنُوبِهِمْ»(7)«فَإِذا قَضَيْتُمُ الصَّلاةَ فَاذْکُرُوا اللَّهَ قِياماً وَ قُعُوداً وَ عَلي‏ جُنُوبِکُمْ»(8) كه در اين آيات و نظير آنها يادِ عنوانِ «الله» مطرح است نه ياد نعمت او يا ياد اسم او گرچه عنوانِ «الله» اسمي از اسماي حُسناي خداست و چون از لحاظ سير شهودي، مقام هويّت مطلق، كه از آن نمي ‏توان به عنوان مقام، مرحله و نظاير آن تعبير كرد، بالاتر از عنوانِ «الله» است؛ لذا آياتي كه جريان ذكر آن هويّت را ارائه مي دهد از همه برتر خواهد بود مانند: «فَاذْکُرُوني‏ أَذْکُرْکُمْ»(9) كه چنين تعبيري در قرآن كريم بسيار اندك آمده و همتاي آيه پاياني سوره مبارك «فجر» است كه صاحب نفس مطمئنه پس از احراز مقام رضايت او نسبت به تمام مراحل قضا و قدر و رضايت خداوند از او، به مضمون آن مخاطب گردد تا به عنايت هويّت مطلق به او رجوع كند و در زمره بندگان آن مرحله برين، كه اطلاق مرحله بر آن مجاز است، واقع شود و در بهشتِ ويژه او كه بالاتر از هر بهشتِ متصوّر است داخل گردد: «يا أَيَّتُهَا النَّفْسُ الْمُطْمَئِنَّةُ * ارْجِعي‏ إِلي‏ رَبِّکِ راضِيَةً مَرْضِيَّةً * فَادْخُلي‏ في‏ عِبادي * وَ ادْخُلي‏ جَنَّتي‏».(10) البته آياتي كه در قرآن كريم از هويت مطلق سخن به ميان آوردند بسيار نادر است.
غرض آنكه؛ تمام مراحل چهارگانه ذكر مزبور به اعتبار درجات مذكور، گرچه محمود و ممدوح است ليكن هر مرتبه پايين، نردبان مقام برين خواهد بود و هدف تمامي مراحل ذكر، همانا به ياد هويت مطلق بودن است.(11)