آیین رحمت - معارف اسلامی و پاسخ به شبهات کلامی

علماء برای «مراقبه» سه حالت بیان کرده اند: 1- چون خدا را حاضر و ناظر در همه جا مى بيند كمتر به دام هواى نفس مى افتد. 2- كائنات را فراموش می کند و چنان از خود مراقبت می کند كه جز خدا هيچ چيز در ذهن و فكر او نمی باشد. 3- از خدا مى خواهند كه متولى امر آنها باشد و به فضل خويش آنها را مصداق «و هو يتولّى الصالحين» فرمايد.

علماى اخلاق براى جهاد با نفس امورى را بيان كرده اند كه التزام به آنها لازم است. یکی از آن موارد «مراقبه» است و صاحب كتاب «عرفان اسلامى» مى گويد: اهل مراقبت سه حال دارند:
1ـ اول حال آن است كه بواسطه معرفت و يقين بر اينكه خداوند مطلع بر ضمير بنده است، اين حال پيش مى آيد كه فكر بد و شيطانى به قلب او راه پيدا نمى كند و چون خدا را حاضر و ناظر در همه جا مى بيند كمتر به دام هواى نفس مى افتد. يكى از عرفاى عالي مقدار گفته است: «المُراقَبَةُ اِستِدامَةُ علمِ العَبدِ باطّلاع الرّبِ فى جميع اَحْوالِه»؛ (يعنى مراقبت دوام علم بنده است به اينكه پروردگار از تمام احوال بنده مطلع است).
حاصل آنكه حال اول مراقبت، آن است كه حسن بن على دامغانى گفته: «عليكم بحفظ السرائر فانّه مطّلعٌ على الضمائر»؛ (بر شما است حفظ پنهاني‌ها؛ زيرا خدا آگاه بر ضمائر و مكنونات است).
2ـ حال دومِ مراقبت آن است كه سالك، كائنات را فراموش كند، به طورى كه وجود و عدم دنيا براى او يكسان باشد و چنان مراقب باشد كه جز خدا هيچ چيز در ذهن و فكر او نباشد.
احمد بن عطا گفت: «خيرُكُم مَنْ راقَبَ الحقَّ بالحق فى فَناء ما دُونَ الحق»؛ (بهترين شما كسى است كه حقاً مراقب حق باشد، در اين كه غير از وجود حق، فانى است).
3ـ حال سوم، حال بزرگان اهل مراقبت است كه از خدا مى خواهند كه آنها را در حال مراقبت رعايت فرمايد، يعنى خداوند متولى امر آنها باشد و به فضل خويش آنها را مصداق «وَ هُوَ يَتَوَلَّى الصَّالِحِينَ»(1) فرمايد.
سالك بايد در اين مقام طورى باشد كه خود از ميان برخيزد و بين او و خدا هيچ حجابى باقى نماند. به يكى از عرفا گفتند: كه مى گوئى حجاب سه است: نفس و خلق و دنيا. گفت: اين سه، حجاب عام است، حجاب خاص، سه است: ديد طاعت و ديد ثواب و ديد كرامت، مقصود اين است كه در اين مقام در بي خودى بايد به مقامى برسد كه خود به مراقبت خود واقف نباشد و به تعبير ديگر عمل خود را نبيند و نظر به ثواب و كرامت نكند، كه ديدن علت غرور و علّت انحطاط است.(2)،(3)