آیین رحمت - معارف اسلامی و پاسخ به شبهات کلامی

برخی از دانشمندان در ارتباط با اثبات تكامل روح پس از مرگ، دلایلی را آورده اند، همانند حدیثی که می گوید: «هر گاه انسان از دنیا برود عملش منقطع می شود مگر صدقه جاریه و علمی که مردم از آن استفاده کنند و فرزند صالح». بنابراین در آخرت نیز تکامل وجود دارد. هم چنین در روایت آمده، کسی که سنت نیکی از خود بجا بگذارد همانند پاداش عمل کننده سنت را به او می دهند. از سویی عبارت «و تقبل شفاعته و ارفع درجته» نشان می دهد كه ترفيع درجه پس از مرگ نیز وجود دارد، همین گونه، صلوات موجب بلندى مقام پیامبر(ص) می شود.

در مورد تكامل پس از مرگ بين علماء اختلاف وجود دارد، بعضى مثل آیت الله مکارم شیرازی معتقدند پس از مرگ هم تكامل وجود دارد و به ادله اى هم تمسك مى كنند. ایشان در بحث خود پيرامون خطبه قاصعه به 3 دليل استناد كرده اند:
1. در روايت آمده است: «اِذا ماتَ اِبْنُ آدَم اِنْقَطَعَ عَمَلُه اِلاّ مِنْ ثَلاث: صَدَقَة جارِية، اَو عِلمٌ يُنْتَفَعُ به، اَو وَلَدٌ صالِحٌ يَدعوُ لَه»(1)؛ (هرگاه فرزند آدم از دنيا رخت بربندد، عملش منقطع مى شود و از اعمالش انتفاع جديدى نمى‌برد الا از سه چيز: اول: صدقه جاريه [مانند انفاق هايى كه بقاء دارند و مقطعى نيستند، مثل كسى كه بيمارستان يا حسينيه اى را وقف كرده يا مسجدى را بنا نموده است]. دوم: علمى كه مردم از آن انتفاع ببرند [كسى كه شاگردى تربيت كرده و يا كتابى از خود به ياد گذارده، ثوابهايى كه از طريق تعليم و تعلم شاگردان و كتاب هايش تا قيامت حاصل مى شود به حساب او هم گذارده مى شود]. سوم: فرزند صالحى كه از خود باقى گذارده است [فرزند صالح هر كار خيرى انجام بدهد ثوابش براى پدر و مادرش هم نوشته مى شود. حتى بين مردم هم اگر كسى ثوابى و كمكى به هم نوع خود كند، مى گويند: خدا پدرش را بيامرزد و اگر اذيتى هم نسبت به هم نوع خود روا دارد گويند: خدا پدرش را نيامرزد كه چنين فرزندى از خود باقى گذارده است]). از اين روايت استفاده مى شود كه در آخرت تكامل نيز وجود دارد و مقامات افراد در اثر اين اعمال بالا مى رود.
2. روايت معروفي است كه مي‌فرمايد: «مَنْ سَنَّ سُنَّةً حَسَنَةً عَمل بها مَن بعدَه كانَ لَه اَجْرهُ وَ مثلُ اُجوُرِهِم مِنْ غَيرِ اَنْ يَنْقُصَ مِن اُجُورِهِم شَيْئاً وَ مَنْ سَنَّ سُنَّةً سَيْئِةً فعملَ بِها بَعدَه كانَ عَلْيهِ وِزْرُهُ وَ مِثلُ اَوْزارِهِم مِنْ غَيْر اَنْ‌يَنْقُصُ مِنْ اَوزارِهِم»(2)؛ (كسى كه سنت و روش نيكى را باقى گذارد كه بعد از او به آن عمل كنند، اجر آن عمل و اجر كسانى كه به آن سنت عمل مى كنند براى او است بدون اين كه نقصى در اجر آنها ايجاد شود و كسى كه سنت و سيره زشت و معصيتى را از خود باقى گذارد و بعد از او به آن سيره عمل شود، گناه و وزر آن عمل و وزر كسانى كه به آن سيره پليد عمل كرده اند براى او است بدون اين كه از وزر و عذاب آنها چيزى كاسته شود).
از مصاديق سنت حسنه در جامعه ما ديد و بازديد ايام عيد است كه كينه ها را از سينه ها مى زدايد و از مصاديق سنت سيئه هم مهريه هاى سنگينى است كه موجب مى شود ازدواج ها ديرتر تحقق يافته و در نتيجه فساد اجتماعى زياد گردد. يكى ديگر از اين موارد، اخذ شيربها است كه به فتواى فقها اگر به عنوان جزئى از مهريه قرار نگيرد، حرام است. از اين روايت هم ترفيع مقام براي كسى كه سنت حسنه اى قرار مى دهد بعد از مرگ استفاده مى شود.
3. عبارت معروفى است كه در تشهد نماز مى خوانيم: «وَ تَقَبَّلْ شَفَاعَتَهُ وَ ارْفَعْ دَرَجَتَهُ»؛ (خدايا شفاعت پيامبر(صلى الله عليه وآله) را قبول بفرما و به ايشان رفعت درجه عنايت فرما). اين سخن نشان دهنده مدّعاى ما است كه ترفيع درجه پس از مرگ وجود دارد و پيامبر رفعت مقام پيدا مي‌كند، و حتى درباره ايشان گفته شده كه صلوات فرستادن موجب بلندى مقام و منزلت آن حضرت مى گردد.
اگر گفته شود پس از مرگ پرونده ها مختومه شده و مُهر و موم مى شود، به طورى كه ديگر نمى توان عملى به آن افزود، يا عملى كم كرد، چنانچه على(عليه السلام) مى فرمايند: «لا عَنْ قَبيح يَستَطيعُونَ اِنْتِقالاً وَ لا فى حَسَن يَسْتَطيعونَ ازدِياداً»(3)؛ (آنهايى كه از مرز دنيا گذشتند نه مي توانند از كار زشت برگردند و توبه نمايند و نه مي‌توانند كار نيكي را زياد نمايند؛ زيرا آخرت دار تكليف نيست).
در جواب خواهيم گفت: بله، نمى توان عمل جديدى انجام داد، ولى بر اساس اعمال سابق تكاملهاى جديدى هست. مثلا سفينه هايى كه به كُرات ديگر پرواز مى كنند، براى عبور و كنده شدن از حوزه جاذبه زمين به سرعتى بين 25000 كيلومتر تا 40000 كيلومتر در ساعت احتياج دارند، و تمام مخارج و موادى كه براى حركت آن گذارده مى شود، براى فرار از همين حوزه است، وقتى به محلى رسيد كه جاذبه كم است يا اصلاً يافت نمى شود سوخت سفينه تمام شده و ديگر تا بى نهايت مى رود مگر اين كه جاذبه كوكبى از كواكب او را به طرف خود بكشد پس با همان جهش كه خارج شد ديگر متوقف نخواهد گرديد.(4) سفينه وجود ما نيز به سوى لقاء اللّه و قرب او چنين است. وقتى كه با انرژى عبادتها از حوزه جاذبه دنيا خارج شد تا ابد در حال حركت است.
اما بعضى ديگر از علماء درباره تكامل پس از مرگ نظر ديگري دارند. آنها ادله بالا را توجيه مى كنند. يكى از بزرگان و اهل منطق و فلسفه از علامه(ره) درباره رفعت پيامبر(صلى الله عليه وآله) سؤال كرد: چگونه با صلوات فرستادن مقام آنها بالا مى رود، با اين كه آن عالم (يعنى عالم پس از مرگ) عالم تكليف نيست، بلكه هرچه در مزرعه دنيا كشته شده درو ‌مي‌شود و ديگر جاى كشت و زرع نيست؟ ايشان جواب دادند: رفعت درجه آنها به اين معنا شبيه است كه در برابر پيامبر ميوه و شيرينى گذارده شود. درست مثل اینکه ما از مهمانى كه بر ما وارد مي‌شود پذيرايى می كنيم و نسبت به او اداى احترام می نماييم.(5)