آیین رحمت - معارف اسلامی و پاسخ به شبهات کلامی

آیه 130 و 131 سوره «آل عمران» به نوع خاصی از ربا، به عنوان «اضعاف مضاعف» اشاره می کند. در مورد تفسیر آن چند نظریه است: 1- قول مشهور: وقتی بدهكار، سر موعد نتوانست بدهى خود را بپردازد، طلبکار مدتی به او مهلت می دهد، ولى با سودى كه فقط به اصل سرمايه تعلّق مى گيرد. اين عمل شبيه همان جريمه ديركردى است كه متأسفانه بعضى از مؤسسات مى گيرند و مشروعيّت ندارد. 2- طلبکار «سرمايه و سود» را در مرحله بعد به عنوان وام محسوب كند و سود هر دو را بگيرد که بدترین نوع ربا همین رباست.

قرآن می فرماید: «يا اَيُّهَا الَّذينَ ءامَنوا لاتَأكُلوا الرِّبا اَضعافـًا مُضاعَفَةً و اتَّقوا اللّهَ لَعَلَّكُم تُفلِحونَ وَ اتَّقوا النّارَ الَّتي اُعِدَّت لِلكافِرين»(1)؛ (اى كسانى كه ايمان آورده ايد! ربا (و سودِ پول) را چند برابر نخوريد! از خدا بپرهيزيد، تا رستگار شويد! و از آتشى بپرهيزيد كه براى كافران آماده شده است). اين دو آيه ـ برخلاف آيات دیگر قرآن که به مسأله ربا پرداخته ـ به نوع خاصّى از ربا نظر دارد و آن رباى مضاعف است، يعنى این آيات شريفه، حرمت رباى مضاعف را اثبات مى كنند، نه اينكه رباى معمولى را مجاز بشمرند، بلكه نسبت به رباى عادى ساكت هستند.
در مورد تفسير رباى «اضعاف مضاعف» در بين مفسّرين گفتگوست و چند نظر در تفسير آيه وجود دارد:
1. قول مشهور ـ كه بسيارى از مفسّران آن را پذيرفته اند ـ اين است كه هنگامى كه بدهكار، سر موعد نتوانست بدهى خود را بپردازد، طلبکار بدهى او را تا مدّتى به تأخير مى اندازد ولى با سود ديگرى كه فقط به سرمايه تعلّق مى گيرد؛ مثلا كسى 100 هزار تومان را به شخصى به مدّت يكسال وام مى دهد كه در پايان مدّت، 120 هزار تومان به او بپردازد و اگر بدهكار نتوانست دين خود را ادا كند، طلبكار به او يكسال ديگر فرصت مى دهد، به شرط اينكه 20/000 تومان ديگر به عنوان سود اصل سرمايه به او بدهد، اين عمل شبيه همان جريمه ديركردى است كه متأسفانه بعضى از مؤسسات مى گيرند و مشروعيّت ندارد.
2. تفسيرى كه نزديكتر به نظر مى رسد اين است كه «سرمايه و سود» را در مرحله بعد به عنوان وام محسوب كند و سود هر دو را بگيرد، يعنی: اگر سر موعد نتوانست سرمايه و سود (يعنى 120 هزار تومان در مثال بالا) را بپردازد به او مهلت ديگرى مى دهد به شرط اينكه سود 120 هزار تومان را بپردازد، يعنى بعد از مدّت يكسال ديگر، علاوه بر بازپس دادن طلب و سود اوليّه، سود سود را نيز بپردازد.
اين احتمال با تعبير «اضعافاً مضاعفة» سازگارتر است و اين نوع ربا خوارى بدترين و زشت ترين شكل ربا خوارى است، زيرا سبب فقيرتر شدن وام گيرنده و غنى تر شدن وام دهنده مى شود و روز به روز فاصله آن دو را بيشتر مى كند، چرا كه در مدّت كمى از راه تراكم سود، مجموع بدهى بدهكار به چندين برابر اصل بدهى افزايش مى يابد و به كلّى از زندگى ساقط مى گردد. آنچه از تاريخ و روايات استفاده مى شود اين است كه اين نوع ربا خوارى (يعنى ربا خوارى مضاعف) در عصر جاهليّت معمول بوده است.(2)
3. احتمال سوم اينكه تعبير به «اضعافاً مضاعفة» قيد توضيحى باشد، چون همه رباها اضعاف مضاعف است، هر چند با وام دادن به چند نفر يكى پس از ديگرى.
نتيجه اينكه اگر احتمال اوّل يا دوم صحيح باشد، آيه شريفه دلالت بر حرمت نوع خاصّى از ربا دارد و نسبت به غير آن ساكت است، ولى اگر احتمال سوم پذيرفته شود آيه شريفه مطلق ربا را شامل مى شود؛ و در هر حال دلالت بر تحريم ربا دارد، چون نهى ظاهر در تحريم است؛ بخصوص كه در ذيل آيه شريفه اطلاق كفر بر ربا خواران شده است.(3)،(4)