آیین رحمت - معارف اسلامی و پاسخ به شبهات کلامی

در احاديث اسلامى اثرات بسيار پر ارزشى براى خودشناسى ذکر شده، از جمله اميرمؤمنان على(ع) مى فرماید: «كسى كه خود را بشناسد، به سعادت و رستگارى بزرگ نايل شده است». «عارف حقيقى كسى است كه خود را بشناسد، و [از قيد و بند اسارت] آزاد سازد، و آن را از هر چيز كه او را از سعادت دور مى سازد پاك و پاكيزه كند!». «كسى كه خود را بشناسد، به جهاد با نفس بر مى خيزد و كسى كه خود را نشناسد آن را رها مى سازد!».

در احاديث اسلامى كه از پيامبر اكرم(صلى الله عليه وآله) و امامان معصوم(عليهم السلام) نقل شده اثرات بسيار پر ارزشى براى خودشناسى آمده است، كه ما را از هرگونه توضيح بى نياز مى سازد؛ از جمله:
1 ـ در حديثى از اميرمؤمنان على(عليه السلام) مى خوانيم: «نالَ الْفَوْزَ الاَْكْبَرِ مَنْ ظَفَرَ بِمَعْرِفَةِ النَّفْسِ»(1)؛ (كسى كه خود را بشناسد، به سعادت و رستگارى بزرگ نايل شده است).
2 ـ و در نقطه مقابل آن چنين مى فرمايد: «مَنْ لَمْ يَعْرِفْ نَفْسَهُ بَعُدَ عَنْ سَبيلِ النَّجاةِ وَخَبِطَ فِى الضَّلالِ وَ الْجَهالاتِ»(2)؛ (كسى كه خود را نشناسد، از طريق نجات دور مى شود و در گمراهى و جهل گرفتار مى آيد).
3 ـ در تعبير ديگرى از همان امام همام آمده است: «اَلْعارِفُ مَنْ عَرِفَ نَفْسَهُ فَاَعْتَقَها وَ نَزَّهَها عَنْ كُلِّ ما يُبَعِّدُها»(3)؛ (عارف حقيقى كسى است كه خود را بشناسد، و [از قيد و بند اسارت] آزاد سازد، و آن را از هر چيز كه او را از سعادت دور مى سازد پاك و پاكيزه كند).
از اين تعبير بخوبى استفاده مى شود كه معرفت نفس (خودشناسى) سبب آزادى از قيد و بند اسارتها و پاكسازى از رذائل اخلاقى است.
4 ـ باز در حديث ديگرى از همان پيشواى بزرگ(عليه السلام) مى خوانيم: «اَكْثَرُ النّاسِ مَعْرِفَةً لِنَفْسِهِ اَخْوَفُهُمْ لِرَبِّهِ»(4)؛ (كسى كه بيش از همه خود را بشناسد، بيش از همه، خوف پروردگار خواهد داشت).
از اين حديث نيز رابطه نزديكى ميان احساس مسؤوليّت و خوف پروردگار كه سرچشمه تهذيب نفس است با خودشناسى استفاده مى شود.
5 ـ در حديث ديگرى از همان حضرت آمده است: «مَنْ عَرَفَ نَفْسَهُ جاهَدَها؛ وَ مَنْ جَهِلَ نَفْسَهُ اَهْمَلَها»(5)؛ (كسى كه خود را بشناسد، به جهاد با نفس بر مى خيزد و كسى كه خود را نشناسد آن را رها مى سازد). مطابق اين حديث پايه اصلى جهاد با نفس كه طبق صريح روايات جهاد اكبر ناميده شده، خود شناسى است.
6 ـ در نهج البلاغه در كلمات قصار، از همان بزرگوار آمده است: «مَنْ كَرُمَتْ عَلَيْهِ نَفْسُهُ هانَتْ عَلَيْهِ شَهَواتُهُ»(6)؛ (كسى كه [در سايه خود شناسى] براى خود، كرامت و شخصيّت قائل است، شهواتش در نظرش خوار و بى مقدار خواهد بود (و به آسانى تسليم هوى و هوس نمى شود).
7 ـ همان گونه كه خودشناسى پايه مهمّ تهذيب نفس و تكامل در جنبه هاى اخلاقى و مسائل ديگر است، جاهل بودن به قدر خويش، سبب بيگانگى از همه چيز و دورى از خدا مى گردد؛ لذا در حديثى از امام هادى(عليه السلام) مى خوانيم: «مَنْ هانَتْ عَلَيْهِ نَفْسُهُ فَلا تَأْمَن شَرَّهُ»(7)؛ (كسى كه نزد خود قدر و قيمتى ندارد، از شرّ او ايمن نباش).
از مضمون آنچه در اين بحث آمد، به روشنى مى توان استفاده كرد،كه يكى از پايه هاى اصلى پرورش فضائل اخلاقى و تكامل معنوى، خودشناسى و معرفة النّفس است، و تا انسان اين مرحله دشوار و اين گردنه صعب العبور را پشت سر نگذارد، به هيچ يك از مقامات معنوى نايل نخواهد شد؛ به همين دليل، علماى بزرگ اخلاق تأكيد و اصرار زيادى بر اين دارند كه رهروان اين راه بايد به خود شناسى پردازند، و از اين امر حياتى غافل نشوند.(8)