آیین رحمت - معارف اسلامی و پاسخ به شبهات کلامی

اهمّيّت «صَمْت» (سكوت) و آثار و ثمرات آن در روايات اسلامى بازتاب بسيار گسترده اى دارد، از جمله آثار مورد اشاره در روایات عبارت است از: 1ـ سكوت در تعميق تفكّر و استوارى عقل مؤثر است. 2- از مهمترين عبادات سكوت است. 3- پرگویی، از عوامل قساوت قلب است. 4- سكوت نه تنها از اسباب علم و دانش است، بلكه راهنما به سوى هر خير و نيكى است. 4- سكوت سبب نجات از بسيارى از گناهان مى شود و در نتيجه كليد ورود در بهشت است. 5- يكى از آثار مثبت سكوت، آراسته شدن به زيور وقار است.

اهمّيّت «صَمْت»؛ (سكوت) در روايات اسلامى بازتاب بسيار گسترده اى دارد، و نكته هاى دقيق و ظريفى درباره آن بيان شده، و آثار و ثمرات آن با تعبيرات جالبى تشريح شده است، كه به بخشى از آن ذيلاً اشاره مى شود.
1 ـ در زمينه تأثير سكوت در تعميق تفكّر و استوارى عقل، از رسول خدا(صلى الله عليه وآله) نقل شده كه فرمود: «اِذا رَأَيْتُمْ الْمُؤْمِنَ صَمُوتاً فَادْنُوا مِنْهُ فَاِنَّهُ يُلْقِى الْحِكْمَةَ وَ الْمُؤمِنُ قَليلُ الْكَلامِ كَثيرُ الْعَمَلِ وَ الْمُنافِقُ كَثيرُ الْكَلامِ قَليلُ الْعَمَلِ»(1)؛ (هنگامى كه مؤمن را خاموش ببينيد به او نزديك شويد كه دانش و حكمت به شما القا مى كند، و مؤمن كمتر سخن مى گويد و بسيار عمل مى كند، و منافق بسيار سخن مى گويد و كمتر عمل مى كند).
2 ـ در حديث ديگرى در همين زمينه از امام صادق(عليه السلام) مى خوانيم كه فرمود: «دَليلُ الْعاقِلِ التَّفَكُّرُ وَ دَليلُ التَّفَكُّرِ الصَمْتُ»(2)؛ (نشانه عاقل فكر كردن و نشانه فكر كردن، سكوت نمودن است).
3 ـ در حديث ديگرى از امام اميرالمؤمنين(عليه السلام) آمده است: «اَكْثِرْ صَمْتَكَ يَتَوفَّرْ فِكْرُكَ وَ يَسْتَنِر قَلْبُكَ وَ يَسلَمَ الْنّاسُ مِنْ يَدِكَ»(3)؛ (بسيار خاموشى برگزين تا فكرت زياد شود، و عقلت نورانى گردد، و مردم از دست [و زبان] تو سالم بمانند!).
از اين روايات بخوبى استفاده مى شود كه رابطه ای دقيق ميان بارور شدن فكر و انديشه، با سكوت وجود دارد؛ دليل آن هم روشن است، زيرا قسمت مهمّى از نيروهاى فكرى انسان در فضول كلام و سخنان بيهوده از ميان مى رود؛ هنگامى كه انسان سكوت را پيشه مى كند، اين نيروها متمركز مى گردد، و فكر و انديشه را به كار مى اندازد، و ابواب حكمت را به روى انسان مى گشايد؛ به همين دليل، مردم سخن گفتن بسيار را دليل كم عقلى مى شمرند و افراد كم عقل سخنان بيهوده بسيار مى گويند.
4 ـ از بعضى از روايات استفاده مى شود كه يكى از مهمترين عبادات سكوت است؛ از جمله، در مواعظ پيامبراكرم(صلى الله عليه وآله) به ابوذر مى خوانيم: «اَرْبَعٌ لايُصيبهُنَّ اِلاّ مُؤْمِنٌ، اَلصَّمْتُ وَ هُوَ اَوَّلُ الْعِبادَةِ ...»(4)؛ (چهار چيز است كه تنها نصيب مؤمن مى شود، نخست سكوت است كه سرآغاز عبادت مى باشد ...).
5 ـ از بعضى از احاديث استفاده مى شود كه پرگويى مايه قساوت و سنگدلى است، در حديثى از امام صادق(عليه السلام) مى خوانيم: «كانَ الْمَسيحُ(عليه السلام) يَقُولُ لا تَكْثِر الْكَلامَ فى غَيْرِ ذِكْرِ اللّهِ فَاِنَّ الَّذينَ يَكْثِرُونَ الْكَلامَ فى غَيْرِ ذِكْرِ اللّهِ قاسِيَةٌ قُلُوبُهُم وَلكِنْ لا يَعْلَمُونَ»(5)؛ (حضرت مسيح(عليه السلام) مى فرمود؛ جز به ذكر خدا سخن زياد مگوييد، زيرا كسانى كه در غير ذكر خدا سخن بسيار مى گويند دلهايى پر قساوت دارند ولى نمى دانند!).
6 ـ در حديث ديگرى از امام علىّ بن موسى الرّضا(عليه السلام) مى خوانيم: سكوت نه تنها از اسباب علم و دانش است، بلكه راهنما به سوى هر خير و نيكى است؛ فرمود: «اِنَّ الصَّمْتَ بابٌ مِنْ اَبْوابِ الْحِكْمَةِ، اِنَّ الصَّمْتَ يَكْسِبُ الْمَحَبَّةَ اِنَّهُ دَليْلٌ عَلى كُلِّ خَيْر»(6)؛ (سكوت درى از درهاى دانش است، سكوت محبّت مى آورد، و دليل و راهنماى همه خيرات است).
اين كه مى فرمايد: سكوت محبّت مى آورد به خاطر اين است كه بسيارى از رنجشها و عداوتها از نيش زبان زدن و تعبيرات نامناسب درباره اشخاص حاصل مى شود، و سكوت انسان را از آن نجات مى دهد.
7 ـ سكوت سبب نجات از بسيارى از گناهان مى شود و در نتيجه كليد ورود در بهشت است. چنان كه در حديثى از پيامبر اكرم(صلى الله عليه وآله) مى خوانيم: كه مردى نزد آن حضرت آمد (و طالب سعادت و نجات بود) پيغمبر(صلى الله عليه وآله) فرمود: آيا تو را به چيزى راهنمايى كنم كه خدا به وسيله آن تو را وارد بهشت مى سازد، عرض كرد آرى اى رسول خدا! سپس دستور به انفاق و يارى مظلوم و كمك از طريق مشورت فرمود، و بعد دستور به سكوت داد و فرمود: «فَاصْمُتْ لِسانَكَ اِلاّ مِنْ خَيْر»(7)؛ (سكوت اختيار كن جز از نيكيها). و در پايان افزود: «هرگاه يكى از اين صفات در تو باشد، تو را به سوى بهشت مى برد».
8 ـ بى شك يكى از آثار مثبت سكوت، آراسته شدن به زيور وقار است. همان گونه كه در حديثى از اميرمؤمنان على(عليه السلام) مى خوانيم: «اَلصَّمْتُ يَكْسِيكَ الْوِقارَ، وَ يَكْفِيكَ مَئُونَةَ الاِْعْتِذارِ»(8)؛ (سكوت لباس وقار برتو مى پوشاند و مشكل عذر خواهى را از تو بر مى دارد).
شخصى كه زياد سخن مى گويد؛ اشتباهات فراوانى دارد كه هم از ابهّت او مى كاهد، و هم او را وادار به عذر خواهى مكرّر مى كند.
9 ـ همين معنى به شكل گوياترى در حديث ديگرى از همان حضرت آمده است، فرمود: «اِنْ كانَ فِى الْكَلامِ بَلاغَةٌ فَفِى الصَّمْتِ السَّلامَةُ مِنَ الْعِثارِ»(9)؛ (اگر در سخن گفتن، بلاغت بوده باشد، در سكوت سلامت از لغزشهاست).
از اين حديث استفاده مى شود كه سكوت حتّى بر سخنان بليغ گاهى برترى دارد!
10 ـ اين بحث را با حديث ديگرى از امام حسن(عليه السلام) پايان مى دهيم هرچند در اين زمينه احاديث فراوان ديگرى باقى مانده است. حضرت فرمود: «نِعْمَ العَونُ الصَّمْتُ فى مَواطِنَ كَثيِرة وَ اِنْ كُنْتَ فَصيحاً»(10)؛ (سكوت ياور خوبى است در بسيارى از موارد، هرچند سخن گويى فصيح باشى!).(11)