آیین رحمت - معارف اسلامی و پاسخ به شبهات کلامی

«جدال احسن»، تعبیر بسیار جامعى است که تمام روش هاى صحیح و مناسبِ مباحثه را شامل مى شود، چه در الفاظ، چه در محتواى سخن، چه در آهنگ گفتار، و چه در حرکات دیگر همراه آن. بنابراین، مفهوم این جمله آن است که: الفاظ شما مؤدبانه، لحن سخن دوستانه، محتواى آن مستدل، آهنگ صدا خالى از فریاد و جنجال و هر گونه خشونت و هتک احترام، همچنین حرکات دست و چشم و ابرو، که معمولاً مکمل بیان انسان هستند همه باید در همین شیوه و روش، انجام گیرد.

پاسخ این سؤال در آیه 46 سوره «عنکبوت» آمده است. خداوند مى فرماید: (با اهل کتاب، جز به روشى که از همه بهتر است مجادله نکنید)؛ «وَ لاتُجادِلُوا أَهْلَ الْکِتابِ إِلاّ بِالَّتِی هِیَ أَحْسَنُ».
تعبیر به «الَّتِی هِیَ أَحْسَنُ»، تعبیر بسیار جامعى است که تمام روش هاى صحیح و مناسبِ مباحثه را شامل مى شود، چه در الفاظ، چه در محتواى سخن، چه در آهنگ گفتار، و چه در حرکات دیگر همراه آن.
بنابراین، مفهوم این جمله آن است که: الفاظ شما مؤدبانه، لحن سخن دوستانه، محتواى آن مستدل، آهنگ صدا خالى از فریاد و جنجال و هر گونه خشونت و هتک احترام، همچنین حرکات دست و چشم و ابرو، که معمولاً مکمل بیان انسان هستند همه باید در همین شیوه و روش، انجام گیرد.
و چه زیبا است تعبیرات قرآن، که در یک جمله کوتاه، یک دنیا معنى نهفته است!
اینها همه، به خاطر آن است که هدف از بحث و مجادله، برترى جوئى و تفوق طلبى و شرمنده ساختن طرف مقابل نیست، بلکه هدف، تأثیر کلام و نفوذ سخن در اعماق روح طرف است، و بهترین راه براى رسیدن به این هدف همین شیوه قرآنى است.
حتى بسیار مى شود اگر انسان سخن حق را به صورتى منعکس کند که طرف مقابل، آن را فکر خود بداند، نه فکر گوینده، زودتر انعطاف نشان مى دهد؛ چرا که انسان به افکار خود همچون فرزندان خود علاقمند است.
درست به همین دلیل است که قرآن مجید بسیارى از مسائل را به صورت «سؤال و استفهام» طرح مى کند، تا جوابش از درون فکر مخاطب بجوشد، و آن را از خود بداند.
براى تسخیر دل ها و نفوذ سخن حق در افکار دیگران، تنها توسل به استدلالات قوى و نیرومند کافى نیست، نحوه برخورد با طرف و شیوه بحث، عمیق ترین اثر را در این مرحله مى گذارد، چه بسیارند کسانى که در بحثها دقیق و موشکاف، و بر مسائل علمى مسلط و آگاهند، اما چون از شیوه «جدال احسن» و بحث هاى سازنده آگاه نیستند، کمتر در گفتگو با دیگران، موفق به نفوذ در قلب آنها مى شوند.
حقیقت این است که اقناع «عقل و فکر» به تنهائى کافى نیست، باید «عواطف» نیز اقناع گردد که نیمى از وجود انسان را تشکیل مى دهند.
به تعبیر دیگر، نفوذ در مرحله «خود آگاه» روح انسان، به تنهائى کفایت نمى کند، باید در مرحله «ناآگاه» که بخش مهم روح را تشکیل مى دهد نیز نفوذ کرد.
از بررسى حال پیامبران، مخصوصاً حال پیامبر اسلام(صلى الله علیه وآله) و ائمه هدى(علیهم السلام) به خوبى استفاده مى شود، این بزرگواران براى تحقق بخشیدن به اهداف تبلیغى و تربیتى خود، از اخلاق اجتماعى و اصول روانشناسى و انسانى ترین شیوه هاى نفوذ در قلب ها استفاده مى کردند. طرز برخورد آنها با مردم چنان بود که، به سرعت آنها را به سوى اهداف خود جلب و جذب مى کردند، گرچه بعضى میل دارند، به این امور همیشه جنبه اعجاز دهند، اما چنین نیست، اگر ما هم سنت و روش و شیوه آنها را در برخورد با دیگران به کار بندیم، به سرعت مى توانیم در آنها اثر بگذاریم، و در اعماق جانشان نفوذ کنیم.
قرآن، با صراحت به پیامبر اسلام(صلى الله علیه وآله) مى گوید: «فَبِما رَحْمَة مِنَ اللّهِ لِنْتَ لَهُمْ وَ لَوْ کُنْتَ فَظّاً غَلِیظَ الْقَلْبِ لاَنْفَضُّوا مِنْ حَوْلِکَ»؛ (به خاطر رحمت الهى است که نسبت به آنها نرمخو شده اى که اگر خشن و سنگدل بودى از اطراف تو پراکنده مى شدند).(1)
بسیار دیده شده است: بعضى، بعد از ساعت ها بحث و گفتگو نه تنها پیشرفتى در مذاکرات خود حاصل نمى کنند، بلکه طرف را در عقیده باطل خویش راسخ تر و متعصب تر مى بینند، دلیل آن این است که از روش جدال احسن استفاده نشده است.
خشونت در بحث، برترى جوئى، تحقیر طرف مقابل، اظهار کبر و غرور، عدم احترام به افکار دیگران، و عدم صمیمیت در بحث ها همه، از امورى است که باعث شکست انسان در بحث مى شود، لذا، در مباحث اخلاق اسلامى، بحثى تحت عنوان تحریم «جدال» و «مراء» مى بینیم، که منظور از آن، بحث هائى است که: در آن روح حق جوئى و حق طلبى نباشد، بلکه هدف از آن پرخاشگرى و برترى طلبى و به کرسى نشاندن سخن خویش است!
تحریم «جدال» و «مراء»، گذشته از جنبه هاى معنوى و اخلاقى، براى همین است که در این گونه بحث ها هرگز پیشرفت فکرى حاصل نمى شود.
مفهوم «جدال» و «مراء» به هم نزدیک است ولى دانشمندان اسلامى میان آنها فرق هائى گذارده اند: «مراء» به معنى اظهار فضل و کمال است، و «جدال» به معنی تحقیر طرف مقابل.
«جدال» به حملات ابتدائى در بحث گفته مى شود، ولى «مراء» به حملات دفاعى.
«جدال» در مسائل علمى است و «مراء» اعم است (البته تضادى در میان این تفسیرها وجود ندارد).
به هر حال، مجادله و بحث با دیگران گاهى «جدال به احسن» است، و آن بحثى است که: شرایطى که در بالا گفتیم، دقیقاً در آن رعایت شود، و گاهى به «غیر احسن» است، و آن در صورتى است که امور بالا، به دست فراموشى سپرده شود. (2)