آیین رحمت - معارف اسلامی و پاسخ به شبهات کلامی

در روایات اسلامى براى استجابت دعا شرایطی مطرح شده، از جمله: توبه و پاکی قلب از گناه، پاکی غذا از اموال غصبی، مبارزه با فساد و امر به معروف و نهی از منکر، ایمان و عمل صالح و تشخیص مصالح و مفاسد در دعا کردن. مجموع شرائط فوق بیان گر این واقعیت است که دعا نه تنها نباید جانشین اسباب طبیعى و وسائل عادى براى وصول به هدف گردد، بلکه براى اجابت آن باید در برنامه هاى زندگى دعا کننده دگرگونى کلى به عمل آید، روحیات شخص، نوسازى شود، و در اعمال پیشین خود تجدید نظر کند.

 در روایات اسلامى شرائطى براى استجابت دعا مى خوانیم از جمله:
الف ـ پاکى قلب
براى اجابت دعا باید قبل از هر چیز در پاکى قلب و روح کوشید، از گناه توبه کرد، خودسازى نمود، و از زندگى رهبران الهى الهام گرفت.
از امام صادق(علیه السلام) نقل شده که: «إِیّاکُمْ أَنْ یَسْأَلَ أَحَدُکُمْ رَبَّهُ شَیْئاً مِنْ حَوائِجِ الدُّنْیا وَ الآْخِرَةِ حَتّى یَبْدَأَ بِالثَّناءِ عَلَى اللّهِ وَ الْمِدْحَةِ لَهُ وَ الصَّلاةِ عَلَى النَّبِیِّ وَ آلِهِ ثُمَّ الإِعْتِرافِ بِالذَّنْبِ وَ التَّوْبَةِ ثُمَّ الْمَسْأَلَةِ»(1)؛ (مبادا هیچ یک از شما از خدا تقاضائى کند مگر این که نخست حمد و ثناى او را به جا آورد و درود بر پیامبر و آل او بفرستد، بعد به گناه خود نزد او اعتراف (و توبه) کند سپس دعا نماید).
ب ـ پاکى اموال
در پاکى زندگى از اموال غصب، ظلم و ستم بکوشد، و تغذیه او از حرام نباشد از پیامبر اسلام(صلى الله علیه وآله) نقل شده: «مَنْ أَحَبَّ أَنْ یُسْتَجابَ دُعائُهُ فَلْیُطَیِّبْ مَطْعَمَهُ وَ مَکْسَبَه»(2)؛ (کسى که دوست دارد دعایش مستجاب گردد باید غذا و کسب خود را پاک کند).
ج ـ مبارزه با فساد
از مبارزه با فساد و دعوت به سوى حق خود دارى نکند، زیرا آنها که امر به معروف و نهى از منکر را ترک مى گویند، دعاى مستجابى ندارند، چنان که از پیامبر اسلام(صلى الله علیه وآله) نقل شده: «لَتَأْمُرُنَّ بِالْمَعْرُوفِ وَ لَتَنْهُنَّ عَنِ الْمُنْکَرِ أَوْ لَیُسَلِّطَنَّ اللّهُ شِرارَکُمْ عَلى خِیارِکُمْ فَیَدْعُو خِیارُکُمْ فَلایُسْتَجابُ لَهُمْ»(3)؛ (باید امر به معروف و نهى از منکر کنید و گرنه خداوند، بدان را بر نیکان شما مسلط مى کند و هر چه دعا کنند مستجاب نخواهد شد)!.
در حقیقت، ترک این وظیفه بزرگ «نظارت ملى» نابسامانى هائى در اجتماع به وجود مى آورد که نتیجه آن خالى ماندن صحنه اجتماع براى بدکاران است، و دعا براى برطرف شدن نتایج آن بى اثر است؛ زیرا این وضع نتیجه قطعى اعمال خود انسان مى باشد.
د ـ عمل به پیمان هاى الهى
ایمان و عمل صالح و امانت و درستکارى یکى دیگر از شرائط استجابت دعا است؛ زیرا آن کس که به عهد خویش در برابر پروردگارش وفا نکند، نباید انتظار داشته باشد که مشمول وعده اجابت دعا از ناحیه پروردگار باشد.
کسى نزد امیر مؤمنان على(علیه السلام) از عدم استجابت دعایش شکایت کرده گفت: با این که خداوند فرموده: دعا کنید من اجابت مى کنم؛ چرا ما دعا مى کنیم و به اجابت نمى رسد؟!
امام در پاسخ فرمود: «قلب و فکر شما در هشت چیز خیانت کرده (لذا دعایتان مستجاب نمى شود):
1 ـ شما خدا را شناخته اید اما حق او را ادا نکرده اید، به همین دلیل شناخت شما سودى به حالتان نداشته!.
2 ـ شما به فرستاده او ایمان آورده اید سپس با سنتش به مخالفت برخاسته اید ثمره ایمان شما کجا است؟
3 ـ کتاب او را خوانده اید ولى به آن عمل نکرده اید، گفتید شنیدیم و اطاعت کردیم سپس به مخالفت برخاستید!
4 ـ شما مى گوئید از مجازات و کیفر خدا مى ترسید، اما همواره کارهائى مى کنید که شما را به آن نزدیک مى سازد...
5 ـ مى گوئید به پاداش الهى علاقه دارید اما همواره کارى انجام مى دهید که شما را از آن دور مى سازد...
6 ـ نعمت خدا را مى خورید و حق شکر او را ادا نمى کنید.
7 ـ به شما دستور داده دشمن شیطان باشید (و شما طرح دوستى با او مى ریزید) ادعاى دشمنى با شیطان دارید اما عملا با او مخالفت نمى کنید.
8 ـ شما عیوب مردم را نصب العین خود ساخته و عیوب خود را پشت سر افکنده اید... با این حال چگونه انتظار دارید دعایتان به اجابت برسد؟ در حالى که خودتان درهاى آن را بسته اید؟
تقوا پیشه کنید، اعمال خویش را اصلاح نمائید امر به معروف و نهى از منکر کنید تا دعاى شما به اجابت برسد».(4)
این حدیث پر معنى با صراحت مى گوید:
وعده خداوند به اجابت دعا یک وعده مشروط است نه مطلق، مشروط به آن که شما به وعده ها و پیمان هاى خود عمل کنید در حالى که شما از هشت راه پیمان شکنى کرده اید، و اگر به این پیمان شکنى پایان دهید دعاى شما مستجاب مى شود.
عمل به دستورات هشتگانه فوق که در حقیقت شرائط استجابت دعا است براى تربیت انسان و به کار گرفتن نیروهاى او در یک مسیر سازنده و ثمربخش کافى است.
هـ ـ دعا و عمل
دیگر از شرائط استجابت دعا توأم گشتن آن با عمل و تلاش و کوشش است در کلمات قصار امیر مؤمنان على(علیه السلام) مى خوانیم: «الدّاعِی بِلا عَمَل کَالرّامِی بِلا وَتَر»(5)؛ (دعا کننده بدون عمل و تلاش، مانند تیرانداز بدون زه است)!.
با توجه به این که وَتَر (زه) عامل حرکت و وسیله پیش راندن تیر به سوى هدف است نقش «عمل» در تأثیر «دعا» روشن مى گردد. (6)
و- مصلحت
(یکی دیگر از شرایط، وجود مصلحت است) لذا بسیار مى ‏شود: انسان در تشخیص مصالح و مفاسد خود به اشتباه مى‏ افتد، گاه با تمام وجودش مطلبى را از خدا مى ‏خواهد، که به هیچ وجه صلاح او نیست، حتى ممکن است خود او بعداً واقف به چنین امرى بشود، این درست به این مى‏ ماند که گاهى بیمار، یا کودک غذاهاى رنگینى از پرستاران خود مى‏ طلبد، که اگر به خواسته او عمل کنند، بیماریش افزون مى ‏شود، و یا حتى جان او را به خطر مى‏ افکند، در این‏گونه موارد، خداوند رحیم و مهربان، دعا را مستجاب نمى‏ کند و براى آخرت او ذخیره مى ‏سازد.
این سخن را با حدیثى پر معنى، از امام صادق(علیه السلام) پایان مى ‏دهیم: مرحوم «طبرسى» در «احتجاج» از آن حضرت، چنین نقل مى‏ کند: «إِنَّهُ سُئِلَ أَ لَیْسَ یَقُولُ اللَّهُ ادْعُونِى أَسْتَجِبْ لَکُمْ؟ وَ قَدْ نَرَى الْمُضْطَرَّ یَدْعُوهُ وَ لایُجابُ لَهُ، وَ الْمَظْلُومَ یَسْتَنْصِرُهُ عَلى‏ عَدُوِّهِ فَلایَنْصُرُهُ، قالَ وَیْحَکِ! ما یَدْعُوهُ أَحَدٌ إِلَّا اسْتَجابَ لَهُ، أَمَّا الظَّالِمُ فَدُعائُهُ مَرْدُودٌ إِلى‏ أَنْ یَتُوبَ، وَ أَمَّا الْمُحِقُّ فَإِذا دَعَا اسْتَجابَ لَهُ وَ صَرَفَ عَنْهُ الْبَلاءَ مِنْ حَیْثُ لایَعْلَمُهُ، أَوِ ادَّخَرَ لَهُ ثَواباً جَزِیلًا لِیَومِ حاجَتِهِ إِلَیْهِ، وَ إِنْ لَمْ یَکُنِ الامْرُ الَّذِى سَئَلَ الْعَبْدُ خَیْراً لَهُ إِنْ أَعْطاهُ أَمْسَکَ عَنْهُ»(7)؛ (از آن حضرت سؤال کردند، آیا خداوند نمى‏ فرماید: دعا کنید تا براى شما اجابت کنم؟ در حالى که افراد مضطرى را مى‏ بینیم که دعا مى‏ کنند، و به اجابت نمى‏ رسد، و مظلومانى را مى‏ بینیم که از خدا پیروزى بر دشمن مى‏ طلبند، ولى آنها را یارى نمى‏ کند؟
امام فرمود: واى بر تو! هیچ کس او را نمى‏ خواند مگر این که اجابت مى ‏کند، اما ظالم دعاى او مردود است تا توبه کند، و اما صاحب حق، هنگامى که دعا کند، اجابت مى ‏فرماید و بلا را از او برطرف مى‏ سازد، به طورى که گاه خود او نمى ‏داند، و یا آن را به صورت ثواب فراوانى براى روز نیازش به آن (روز قیامت) ذخیره مى‏ کند، و هرگاه چیزى را که بندگان تقاضا کنند مصلحت آنها نباشد، خوددارى مى ‏فرماید).(8)
نتیجه:
مجموع شرائط شش گانه فوق روشنگر این واقعیت است که دعا نه تنها نباید جانشین اسباب طبیعى و وسائل عادى براى وصول به هدف گردد، بلکه براى اجابت آن باید در برنامه هاى زندگى دعا کننده دگرگونى کلى به عمل آید، روحیات شخص، نوسازى شود، و در اعمال پیشین تجدید نظر گردد.