آیین رحمت - معارف اسلامی و پاسخ به شبهات کلامی

چون امام چهارم در عصر اختناق زندگى مى‏ كرد، نمى ‏توانست مفاهيم مورد نظر خود را بصورت آشكار و صريح بيان كند، از اينرو از شيوه موعظه استفاده مى ‏كرد و مردم را از طريق موعظه با انديشه درست اسلامى آشنا مى ‏كرد و اين انديشه را كه در اثر تبليغات حاكمان جائز در طول زمان به فراموشى سپرده شده يا تحريف گشته بود، به صورت اول و اصيل به ياد مردم مى ‏آورد و توده مردم و جامعه اسلامى را تا هر مقدار كه مى ‏توانست با حقايق و تعاليم اسلام آشنا مى ‏ساخت.

چون امام چهارم در عصر اختناق زندگى مى‏ كرد، نمى ‏توانست مفاهيم مورد نظر خود را بصورت آشكار و صريح بيان كند، از اينرو از شيوه موعظه استفاده مى ‏كرد و مردم را از طريق موعظه با انديشه درست اسلامى آشنا مى ‏كرد و اين انديشه را كه در اثر تبليغات حاكمان جائز در طول زمان به فراموشى سپرده شده يا تحريف گشته بود، به صورت اول و اصيل به ياد مردم مى ‏آورد و توده مردم و جامعه اسلامى را تا هر مقدار كه مى ‏توانست با حقايق و تعاليم اسلام آشنا مى ‏ساخت.
بررسى اين موعظه‏ ها نشان مى‏ دهد كه امام با روش حكيمانه و بسيار زيركانه ‏اى، ضمن اينكه مردم را نصيحت و موعظه مى ‏كرد، آنچه را كه مى ‏خواست در ذهن مردم جا بگيرد، به آنان القا مى ‏كرد، و اين، بهترين شكل انتقال افكار و انديشه درست اسلامى در آن شرائط بود زيرا اين مباحث، در عين حال كه اثر و نتيجه سياسى داشت و بر ضد دستگاه حاكم بود، حساسيت حكومت را بر نمى ‏انگيخت. امام ضمناً مسئله «امامت»، يعنى سيستم حكومت اسلامى و رهبرى جامعه اسلامى توسط امام معصوم، را روشن مى ‏كرد و مردم را از آنچه در جامعه اسلامى آن روز مى ‏گذشت، يعنى حاكميت حاكمان زور و كفر و سردمداران فاسق و منافق، آگاه مى ‏ساخت و به آنان تفهيم مى ‏كرد كه حكومتى مانند حكومت «عبدالملك»، حكومتى كه اسلام خواسته، نيست. اهميت اين موضوع از اين نظر بود كه تا مردم نسبت به اين مسئله توجه پيدا نمى ‏كردند و از حالت جمود و تخديرى كه به مرور زمان به وجود آمده بود، بيرون نمى‏ آمدند، تغيير اوضاع و تشكيل حكومت مطلوب اسلامى امكان نداشت.يك نمونه از اين گونه بيانات و مواعظ امام سجاد كه بهترين گواه نكات ياد شده است، سخنان مفصلى است كه به تصريح محدثان، امام هر روز جمعه در مسجد پيامبر، آن را براى ياران خود و ديگران ايراد مى ‏نمود. در اينجا به عنوان نمونه بخش هايى از سخنان امام را از نظر خوانندگان مى ‏گذرانيم:
«مردم! پرهيزگار باشيد و بدانيد كه به سوى خدا باز خواهيد گشت. آن روز (رستاخيز) هر كس آنچه را كه از نيك و بد، انجام داده، نزد خود حاضر خواهد يافت و آرزو خواهد كرد كه بين او و اعمال بدش فرسخ ها فاصله باشد... نخستين امورى كه در قبر، دو فرشته منكر و نكير از آن سوال خواهند كرد، «خداى» تو كه او را عبادت مى ‏كنى، و «پيامبر» تو كه به سوى تو فرستاده شده است، و «دين» تو كه از آن پيروى مى ‏كنى، و «كتاب» (آسمانى) كه آن را تلاوت مى ‏كنى، و «امام» تو كه ولايتش را پذيرفته ‏اى، خواهد بود...».(1)
در اين سخنان چند چيز جلب توجه مى ‏كند:
1- تكرار اين سخنان در هر روز جمعه كه نشانگر اهميت آن و ميزان عنايت امام به طرح اين مسائل است.
2- از اينكه گفتار امام با جمله: اى مردم! (ايها الناس) آغاز مى‏ گردد، معلوم مى ‏شود كه در اينجا مخاطبان امام، تنها شيعيان و يا پيروان خاص امام نبوده اند، بلكه دايره مخاطبان وى وسيع و عام بوده است.
3- امام طى سخنان خود صراحتاً يا تلويحاً، به آيات، متعدد قران استناد و استدلال نموده است و اين بدان جهت است كه در اينجا طرف سخن، عامه مردم بوده اند و آنان به امام سجاد به عنوان يك امام نگاه نمى ‏كردند، از اين رو امام براى تثبيت مطلب، به آيات قرآن استشهاد مى ‏كرده است، ولى در مواردى كه طرف سخن تنها شيعيان و ياران خاص امام بودند، حضرت ضرورتى براى استناد به آيات قرآن نمى ‏ديد.(2)
نمونه ديگر از بيانات امام، موعظه نسبتا مفصلى است كه آن را «ابوحمزه ثمالى» يكى از بهترين و نزديك ترين ياران حضرت، نقل مى ‏كند. متن اين روايت گواهى مى ‏دهد كه در جمع شيعيان و پيروان خاص آن حضرت بيان شده است. امام طى سخنانى مى ‏فرمايد:
خداوند ما و شما را از مكر ستمگران و ظلم و حسودان و زورگويى جباران حفظ كند. اى مومنان! شما را طاغوت ها و طاغوتيان دنيا طلب كه دل به دنيا سپرده و شيفته آن شده اند و به دنبال نعمت هاى بى ارزش و لذتهاى زود گذر آن هستند، نفريبد به جانم سوگند در ايام گذشته حوادثى را پشت سر گذاشتيد و از انبوه فتنه ‏ها به سلامت گذشتيد، در حالى كه پيوسته از گمراهان و بدعت گذاران و تبهكاران در زمين دورى و تبرى مى‏ جستيد؛ پس اكنون نيز از خدا يارى بخواهيد و به سوى فرمانبرى از خدا و اطاعت از «ولى خدا» كه از حاكمان كنونى شايسته ‏تر است، برگرديد.
امر خدا و اطاعت از كسى را كه خدا اطاعت او را واجب كرده، بر همه چيز مقدم بداريد، و هرگز در امور جارى، اطاعت از طاغوت ها را كه شيفتگى به فريبندگي هاى دنيا را به دنبال دارد، بر اطاعت از خدا و اطاعت از رهبران الهى مقدم نداريد از معاشرت با گنهكاران و آلودگان، همكارى با ستمگران و نزديكى و تماس با فاسقان بپرهيزيد و از فتنه آنان برحذر باشيد و از آنان دورى بجوييد و بدانيد كه هر كس با اولياى خدا مخالفت ورزد و از دينى غير از دين خدا پيروى كند و در برابر امر رهبرى الهى خود سرانه عمل كند، در دوزخ گرفتار آتشى شعله ور خواهد شد....(3)، (4)