آیین رحمت - معارف اسلامی و پاسخ به شبهات کلامی

صمد به معنى شخص بزرگى است که همه نیازمندان به سوى او مى روند و از هر نظر پُر و کامل است. صمد مفهوم بسیار جامع و وسیعى دارد، که تمام صفات مخلوقات را از خدا نفى مى کند. در روایات هم به این نکته اشاره شده است.

براى «صمد» در روایات، کلمات مفسران و ارباب لغت، معانى زیادى ذکر شده است:
«راغب» در «مفردات» مى گوید: «صمد» به معنى آقا و بزرگى است که براى انجام کارها به سوى او مى روند.
و بعضى گفته اند: «صمد» به معنى چیزى است که تو خالى نیست، بلکه پر است.
در «مقاییس اللغة» آمده است: «صمد» دو ریشه اصلى دارد: یکى به معنى «قصد» است، و دیگرى به معنى «صلابت و استحکام» و این که به خداوند متعال «صمد» گفته مى شود، به خاطر این است که بندگانش قصد درگاه او مى کنند.
و شاید به همین مناسبت است که معانى متعدد زیر نیز در کتب لغت براى «صمد» ذکر شده است:
شخص بزرگى که در منتهاى عظمت است.
و کسى که مردم در حوائج خویش به سوى او مى روند.
کسى که برتر از او چیزى نیست.
و کسى که دائم و باقى بعد از فناى خلق است.
لذا امام حسین بن على(علیه السلام) در حدیثى براى «صمد» پنج معنى بیان فرموده:
«صمد، کسى است که در منتهاى سیادت و آقائى است.
صمد، ذاتى است دائم، ازلى و جاودانى.
صمد، وجودى است که جوف ندارد.
صمد، کسى است که نمى خورد و نمى آشامد.
صمد، کسى است که نمى خوابد».(1)
در عبارت دیگرى آمده است: «صمد، کسى است که قائم به نفس است و بى نیاز از غیر».
صمد، کسى است که تغییرات و کون و فساد ندارد.
از امام على بن الحسین(علیه السلام) نقل شده است که فرمود: «صمد کسى است که شریک ندارد، و حفظ چیزى براى او مشکل نیست، و چیزى از او مخفى نمى ماند».(2)
بعضى نیز گفته اند: «صمد» کسى است که هر وقت چیزى را اراده کند مى گوید: موجود باش، آن هم فوراً موجود مى شود.
در حدیثى آمده است: اهل «بصره» نامه اى به محضر امام حسین(علیه السلام) نوشتند، و از معنى «صمد» سؤال کردند، امام(علیه السلام) در پاسخ آنها نوشت:
«بسم اللّه الرحمن الرحیم، اما بعد، در قرآن مجادله و گفتگو بدون آگاهى نکنید؛ چرا که من از جدم رسول اللّه شنیدم مى فرمود:
هر کس بدون علم، درباره قرآن سخن بگوید، باید در محلى از آتش که براى او تعیین شده جاى گیرد، خداوند خودش «صمد» را تفسیر فرموده است: «لَمْ یَلِدْ وَ لَمْ یُولَدْ وَ لَمْ یَکُنْ لَهُ کُفُواً أَحَدٌ»؛ (هرگز نه زاد و زاده نشد، و أحدى مانند او نیست)،... آرى، خداوندِ «صمد»، کسى است که موجود جسمانى مانند: فرزند و سایر اشیاى مادى که از مخلوقات به وجود مى آیند، از وى متولد نمى شود، نه اشیاى لطیف از او متولد شده و نه عوارضى همچون خواب و بیدارى و تفکر واندوه و حزن و شادى و خنده و گریه و خوف و رجاء و تمایل و بى میلى و گرسنگى و سیرى بر او عارض مى شود».(3)
و بالاخره در حدیث دیگرى مى خوانیم: «محمّد بن حنفیه» از امیرمؤمنان على(علیه السلام) درباره «صمد» سؤال کرد، حضرت(علیه السلام) فرمود:
«تأویل صمد آن است که، او نه اسم است و نه جسم، نه مانند دارد و نه شبیه، و نه صورت و نه تمثال، نه حدّ و حدود، نه محل و نه مکان، نه «کیف» و نه «أین» نه اینجا و نه آنجا، نه پُر است و نه خالى، نه ایستاده است و نه نشسته، نه سکون دارد و نه حرکت، نه ظلمانى است، نه نورانى، نه روحانى است و نه نفسانى، و در عین حال، هیچ محلى از او خالى نیست، و هیچ مکانى گنجایش او را ندارد، نه رنگ دارد و نه بر قلب انسانى خطور کرده، و نه بوئى براى او موجود است، همه اینها از ذات پاکش منتفى است».(4)
این حدیث به خوبى نشان مى دهد: «صمد» مفهوم بسیار جامع و وسیعى دارد، که هر گونه صفات مخلوقات را از ساحت مقدسش نفى مى کند؛ چرا که اسم هاى مشخص و محدود، و همچنین جسمیت، رنگ، بو، مکان، سکون، حرکت، کیفیت، حد، حدود و مانند اینها، همه از صفات ممکنات و مخلوقات است، بلکه غالباً اوصاف جهان ماده است، و مى دانیم: خداوند از همه اینها برتر و بالاتر است.
در اکتشافات اخیر آمده است: تمام اشیاء جهانِ ماده، از ذرات بسیار کوچکى به نام «اتم» تشکیل یافته، و «اتم» خود نیز مرکب از دو قسمت عمده است: هسته مرکزى، و الکترون هائى که به دور آن در گردش است، و عجب این که: در میان آن هسته و الکترون ها، فاصله زیادى وجود دارد (البته زیاد در مقایسه با حجم اتم) به طورى که اگر این فاصله برداشته شود، اجسام به قدرى کوچک مى شوند که براى ما حیرت آور است.
مثلاً اگر فاصله هاى اتمى ذرات وجود یک انسان را بردارند و او را کاملاً فشرده کنند، ممکن است به صورت ذره اى درآید که دیدنش با چشم مشکل باشد، ولى با این حال، تمام وزن بدن یک انسان را دارا است (مثلاً همین ذره ناچیز، 60 کیلو وزن دارد).
بعضى با استفاده از این اکتشاف علمى و با توجه به این که یکى از معانى «صمد»، وجودى است که تو خالى و اجوف نیست، چنین نتیجه گرفته اند که: قرآن مى خواهد با این تعبیر، هر گونه جسمانیتى را از خدا نفى کند; چرا که تمام اجسام از اتم تشکیل یافته اند، و اتم تو خالى است، و به این ترتیب آیه مى تواند یکى از معجزات علمى قرآن باشد.
ولى نباید فراموش کرد: «صمد» در اصل لغت، به معنى شخص بزرگى است که همه نیازمندان به سوى او مى روند و از هر نظر پُر و کامل است، و ظاهراً بقیه معانى و تفسیرهاى دیگرى که براى آن ذکر شده، به همین ریشه باز مى گردد.(5)