آیین رحمت - معارف اسلامی و پاسخ به شبهات کلامی

مراد از «آیاتٌ مُحْکَماتٌ» آیاتى است که مفهوم آن به قدرى روشن است که جاى گفتگو و بحث در آن نیست. و منظور از«متشابهات» یعنى آیاتى که معانى آن در بدو نظر، پیچیده است و در آغاز، احتمالات متعددى در آن مى رود اگر چه با توجه به آیات محکم، تفسیر آنها روشن می شود.

در آیه 7 سوره «آل عمران» مى خوانیم: (او کسى است که این کتاب را بر تو نازل کرد که بخشى از آن آیات «محکم»؛ [صریح و روشن] است که اساس و شالوده این کتاب است [و آیات پیچیده دیگر را تفسیر مى کند]، و بخشى از آن «متشابه» است [آیاتى که به خاطر بالا بودن سطح مطلب یا جهات دیگر، در آغاز پیچیده به نظر مى رسد])؛ «هُوَ الَّذی أَنْزَلَ عَلَیْکَ الْکِتابَ مِنْهُ آیاتٌ مُحْکَماتٌ هُنَّ أُمُّ الْکِتابِ وَ أُخَرُ مُتَشابِهاتٌ».
واژه «محکم» در اصل از «اِحکام» (به معنى ممنوع ساختن) گرفته شده است و به همین دلیل به موجودات پایدار و استوار «محکم» مى گویند؛ زیرا عوامل انحرافى را مى زدایند. و نیز سخنان روشن و قاطع که هر گونه احتمال خلاف را از خود دور مى سازد محکم مى گویند، («راغب» در «مفردات» مى گوید: حکم (و حکمه) در اصل به معنى منع است). و دانش را از این جهت حکمت مى گویند که انسان را از بدى ها باز مى دارد.
بنابراین، مراد از «آیاتٌ مُحْکَماتٌ» آیاتى است که مفهوم آن به قدرى روشن است که جاى گفتگو و بحث در آن نیست، آیاتى همچون: «قُلْ هُوَ اللّهُ أَحَدٌ»؛ (بگو او است خداى یگانه)!(1)، «لَیْسَ کَمِثْلِهِ شَیْءٌ»؛ (هیچ چیز همانند او نیست).(2)«اللّهُ خالِقُ کُلِّ شَیْء»؛ (خداوند آفریننده و آفریدگار همه چیز است).(3)«لِلذَّکَرِ مِثْلُ حَظِّ الأُنْثَیَیْنِ»؛ (سهم ارث پسر معادل سهم دو دختر است).(4) و صدها آیه مانند آنها درباره عقاید، احکام، مواعظ و تواریخ...همه از محکمات مى باشند. این آیات (محکمات) در قرآن «أُمُّ الکتاب» نامیده شده، یعنى اصل، مرجع، مفسر و توضیح دهنده آیات دیگر است.
واژه «متشابه» در اصل به معنى چیزى است که قسمت هاى مختلف آن شبیه یکدیگر باشد؛ به همین جهت به جمله ها و کلماتى که معنى آنها پیچیده است و گاهى احتمالات مختلف درباره آن داده مى شود «متشابه» مى گویند و منظور از متشابهات قرآن همین است، یعنى آیاتى که معانى آن در بدو نظر پیچیده است و در آغاز احتمالات متعددى در آن مى رود اگر چه با توجه به آیات محکم تفسیر آنها روشن است. گرچه درباره «محکم و متشابه»، مفسران احتمالات زیادى داده اند(5) ولى آنچه ما در بالا گفتیم هم با معنى اصلى این دو واژه کاملاً مناسب است و هم با شأن نزول آیه، هم با روایاتى که در تفسیر آیه وارد شده و هم با خود آیه مورد بحث، سازگارتر مى باشد؛ زیرا در ذیل آیه فوق مى خوانیم: افراد مغرض، همیشه آیات متشابه را دستاویز خود قرار مى دهند. بدیهى است آنها از آیاتى سوء استفاده مى کنند که در بدو نظر تاب تفسیرهاى متعددى دارد و این خود مى رساند که «متشابه» به آن معنى است که در بالا گفته شد.
براى نمونه آیات متشابه، قسمتى از آیات مربوط به صفات خدا و چگونگى معاد را مى توان ذکر کرد؛ مانند:
«یَدُ اللّهِ فَوْقَ أَیْدیهِمْ»؛ (دست خدا بالاى دست هاى آنها است)(6) که درباره قدرت خداوند مى باشد.
«وَ اللّهُ سَمیعٌ عَلیمٌ»؛ (خداوند شنوا و دانا است)(7) که اشاره به علم خدا است.
و مانند: «وَ نَضَعُ الْمَوازینَ الْقِسْطَ لِیَوْمِ الْقِیامَةِ»؛ (ترازوهاى عدالت را در روز رستاخیز قرار مى دهیم)(8) که درباره وسیله سنجش اعمال سخن مى گوید.
بدیهى است که نه خداوند دست (به معنى عضو مخصوص) دارد و نه گوش (به همین معنى) و نه ترازوى سنجش اعمال شبیه ترازوهاى ماست، بلکه اینها اشاره به مفاهیم کلى قدرت، علم و وسیله سنجش مى باشد.
این نکته نیز لازم به یادآورى است که «محکم و متشابه»، به معنى دیگرى نیز در قرآن آمده است، در اول سوره «هود» مى خوانیم «کِتابٌ أُحْکِمَتْ آیاتُهُ»، در این آیه تمام آیات قرآن محکم قلمداد شده است، و منظور از آن ارتباط و به هم پیوستگى آیات قرآن است. و در آیه 23 سوره «زمر» مى خوانیم: «کِتاباً مُتَشابِهاً...»، یعنى کتابى که تمام آیات آن متشابه است، «متشابه» در اینجا یعنى همانند یکدیگر از نظر درستى و صحت و حقانیت.
از آنچه درباره محکم و متشابه گفتیم معلوم شد یک انسان واقع بین و حقیقت جو براى فهم کلمات پروردگار راهى جز این ندارد که همه آیات را در کنار هم بچیند و از آنها حقیقت را دریابد، و اگر در ظواهر پاره اى از آیات در ابتداى نظر ابهام و پیچیدگى بیابد با توجه به آیات دیگر آن ابهام و پیچیدگى را برطرف سازد و به کنه آن برسد. در حقیقت، «آیات محکم» از یک نظر همچون شاهراه هاى بزرگ و «آیات متشابه» همانند جاده هاى فرعى هستند. روشن است اگر انسان در جاده هاى فرعى احیاناً سرگردان شود سعى مى کند خود را به نخستین شاهراه برساند و از آنجا مسیر خود را اصلاح کرده و راه را پیدا کند. تعبیر کردن از محکمات به «ام الکتاب» نیز مؤید همین حقیقت است، زیرا واژه «أُمّ» در لغت به معنى اصل و اساس هر چیزى است و اگر «مادر» را «أُمّ» مى گویند به خاطر این است که ریشه خانواده و پناهگاه فرزندان در حوادث و مشکلات مى باشد. و به این ترتیب محکمات، اساس و ریشه و مادر آیات دیگر محسوب مى گردد.(9)