آیین رحمت - معارف اسلامی و پاسخ به شبهات کلامی

خداوند عذاب دوزخ را نتیجه اعمال بندگان دانسته و می فرماید: «عذاب دردناک، نتیجه اعمال خود شما است، این شما بودید که به خود ستم کردید، خدا هرگز به بندگان ستم نخواهد کرد». هم چنین امام علی(ع) می فرماید: «به خدا سوگند، هیچ جمعیتى غرق نعمت نشدند سپس آن نعمت از آنها سلب نگردید، مگر به خاطر گناهان آنان، و خدا به بندگان ستم نمى کند». در واقع هر کیفر و پاداشی از طرف خدا، به خاطر اعمالى است که انسان ها با اراده خود انجام داده اند، اما مجازات بندگان بی دلیل، ظلم است و خداوند منزه از ظلم است.

پاسخ این سؤال را مى توان با توجه به آیه 182 سوره «آل عمران» به دست آورد، خداوند مى فرماید: (این عذاب دردناک [که هم اکنون، تلخى آن را مى چشید]، نتیجه اعمال خود شما است، این شما بودید که به خود ستم کردید، خدا هرگز به بندگان ستم نخواهد کرد)؛ «ذلِکَ بِما قَدَّمَتْ أَیْدیکُمْ وَ أَنَّ اللّهَ لَیْسَ بِظَلاّم لِلْعَبیدِ».
اصولاً اگر امثال شما جنایتکاران، مجازات اعمال خود را نبینند و در ردیف نیکوکاران قرار گیرند، این نهایت ظلم است و اگر خدا چنین نکند «ظلاّم»؛ (بسیار ظلم کننده) خواهد بود.
در «نهج البلاغه» از على(علیه السلام) نقل شده که فرمود: «وَ أَیْمُ اللّهِ ما کانَ قَوْمٌ قَطُّ فِی غَضِّ نِعْمَة مِنْ عَیْش فَزالَ عَنْهُمْ إِلاّ بِذُنُوب اجْتَرَحُوها لاِ َنَّ اللّهَ لَیْسَ بِظَلاّم لِلْعَبِیدِ»؛ (به خدا سوگند، هیچ جمعیتى غرق نعمت نشدند سپس آن نعمت از آنها سلب نگردید، مگر به خاطر گناهانى که مرتکب شده بودند). (1)
سپس امام(علیه السلام) به همین جمله استناد کرده: «لأَنَّ اللّهَ لَیْسَ بِظَلاّم لِلْعَبِیدِ»؛ (زیرا خداوند به بندگان خود ستم نمى کند و از افراد شایسته سلب نعمت نمى نماید!)
این آیه از جمله آیاتى است که از یک سو، مذهب جبریون را نفى مى کند و از سوى دیگر، اصل عدالت را در مورد افعال خداوند تعمیم مى دهد.
توضیح این که: آیه فوق تصریح مى کند، هر گونه کیفر و پاداش از طرف خداوند به خاطر اعمالى است که مردم با اراده خودشان آن را انجام داده اند: «ذلِکَ بِما قَدَّمَتْ أَیْدِیْکُمْ»؛ (این به خاطر کارهائى است که دست هاى شما آن را از پیش فرستاده است). (2)
از سوى دیگر، آیه فوق با صراحت مى گوید: «خداوند هیچ گاه ظلم نمى کند و قانون پاداش او بر محور عدالت مطلق دور مى زند» این همان چیزى است که «عدلیه» (قائلین به عدل، یعنى «شیعه» و جمعى از اهل تسنن که «معتزله» نام دارند) به آن معتقد هستند.
اما در برابر آنها، جمعى از اهل تسنن که «اشاعره» نامیده مى شوند، عقیده شگفت انگیزى دارند. آنها مى گویند:
«اصولاً ظلم درباره خدا تصور نمى شود، و هر کار که او انجام دهد عین عدالت است، حتى اگر تمام صالحان را به دوزخ و تمام ستمگران را به بهشت ببرد ظلمى نکرده است و هیچ کس نمى تواند، چون و چرا کند»!
آیه فوق، این گونه عقائد را به کلى طرد مى کند و مى گوید: اگر خداوند، افراد را بدون انجام کار خلاف، مجازات کند، «ظالم» بلکه «ظلاّم» خواهد بود.
واژه «ظلاّم»، صیغه مبالغه و به معنى بسیار ظلم کننده است، انتخاب این کلمه در اینجا با آن که خداوند کمترین ظلمى روا نمى دارد، شاید به خاطر این باشد که اگر او مردم را مجبور به کفر و گناه کند و انگیزه هاى کارهاى زشت را در آنان بیافریند و سپس آنها را به جرم اعمالى که جبراً انجام داده اند کیفر دهد، ظلم کوچکى انجام نداده، بلکه «ظلاّم» خواهد بود! (3)