آیین رحمت - معارف اسلامی و پاسخ به شبهات کلامی

یعنی فرشتگان عذاب، آنها را به خاطر تکبری که داشته اند در نهایت ذلت، در حالى که به صورت به روى زمین افتاده اند، کشان کشان به دوزخ مى برند. و یا اینکه وجوه، کنایه از تعلق قلب و توجه آنها به دنیا است. و یا کنایه از این است که نمی دانند به کجا می روند، چنانکه عرب وقتی می گوید: «فُلانٌ مَرَّ عَلى وَجْهِهِ»؛ یعنى او نمى دانست به کجا مى رود.

قرآن کریم در آیه 34 سوره «فرقان» مى فرماید: «الَّذِینَ یُحْشَرُونَ عَلى وُجُوهِهِمْ إِلى جَهَنَّمَ أُوْلئِکَ شَرٌّ مَکاناً وَ أَضَلُّ سَبِیلاً»؛ (آنان که بر صورت هایشان به سوى جهنم محشور مى شوند، بدترین محل را دارند و گمراه ترین افرادند!).
در این که منظور از محشور شدن این گروه از مجرمان بر صورتشان چیست؟ در میان مفسران گفتگو بسیار است:
جمعى آن را به همان معنى حقیقیش تفسیر کرده و گفته اند: فرشتگان عذاب آنها را در حالى که به صورت به روى زمین افتاده اند کشان، کشان به دوزخ مى برند. این از یکسو نشانه خوارى و ذلت آنها است؛ چرا که آنها در دنیا، نهایت کبر و غرور و خود برتربینى نسبت به خلق خدا را داشتند و از سوى دیگر، تجسمى است از گمراهیشان در این جهان؛ چرا که: چنین کسى را که به این طریق مى برند به هیچ وجه جلو خود را نمى بیند، و از آنچه در اطراف او مى گذرد، آگاه نیست.
اما بعضى دیگر آن را به معنى کنائیش گرفته اند.
گاهى گفته اند: این جمله کنایه از تعلق قلب آنها به دنیا است، یعنى آنها به خاطر این که: صورت قلبشان هنوز هم با دنیا ارتباط دارد، به سوى جهنم کشیده مى شوند.(1)
و گاه گفته اند: این کنایه مانند تعبیر مخصوصى است که در ادبیات عرب وجود دارد که مى گویند: «فُلانٌ مَرَّ عَلى وَجْهِهِ»؛ (یعنى او نمى دانست به کجا مى رود؟).
ولى روشن است تا دلیلى بر معنى کنائى نداشته باشیم، باید به همان معنى اول که معنى حقیقى است، تفسیر شود.(2)