قضا و قدر دو قسم است: 1) «تکوینی» یعنی همه امور بر اساس علل و ویژگی های خاصّی محقّق می شوند. 2) تشریعی به معنى فرمان الهى در تعيين وظائف انسان و مقدار و حدود اين وظائف. قضا و قدر به هر دو معنی با اختیار انسان منافات ندارد. سرنوشت هر معلولی، تابعِ علل و عواملی است؛ و چون خداوند انسان را مختار آفریده، اراده اش نقش مهمّی در سرنوشت او داشته و عامل موثّری در تأمین سعادت او است. اراده انسان در طول اراده و قضا و قدر الهی است و با آن منافاتی ندارد. اگر انسان در اعمالش اختیاری نمی داشت، آمدن پيامبران، نزول كتب آسمانى و كيفر و پاداش همه بى فايده و ظالمانه بود.

اراده الهی بر عبودیّت بندگان، اراده تشریعی است نه تکوینی. زیرا هدف از خلقت، عبادت و بندگی اجبارى نبوده است، بلکه عبادت توأم با اختیار است که ارزشمند است.
منظور از اراده تشریعی این است که خداوند برای هدایت انسان به مسیر عبودیت، به او «ارائه طريق» کرده است یعنی با وضع قوانین شرعی و بعثت انبیاء و ارسال رسل، راه عبودیت را به او نشان داده است.

هدایت و ضلالت به معنی جبر نمی باشد و تفسیر آن به هدایت تشریعی یا رساندن به طریق بهشت و دوزخ بدون قید و شرط نیز با همه آیات هدایت و ضلالت سازگار نیست؛ لذا دقیق ترین تفسیر این است که هدایت تشریعى به معنى ارائه طریق، جنبه عمومى و همگانى دارد و هیچ قید و شرطى ندارد اما هدایت تکوینى به معنى گرفتن دست بندگان و گذراندن آنها از تمام پیچ و خم هاى راه بدون قید و شرط نمی شود. این هدایت و ضلالت، مخصوص گروهى است که اوصافشان در قرآن آمده است.

ابن تیمیه مى گوید: اراده خداوند در آیه تطهیر، متضمّن تحقّق مراد نیست؛ بلکه گاهى اراده مى کند چیزى را که تحقق نمى یابد. مثلا خداوند مى فرماید: «و اللّه يريد ان يتوب عليكم» در حالى که برخى توبه مى کنند و برخى نمى کنند. او می گوید: مقصود از«رجس» در آیه تطهیر، «شرک» است و این با عصمت متفاوت است. درپاسخ می گوییم: اوّلا: اراده در آیه فوق، تشریعى است نه تکوینى. ثانیاً: الف و لام «الرِّجْسَ» در آیه تطهیر، براى جنس بوده و عموم مراتب رجس که از آن جمله گناه، اشتباه، خطا و سهو است را نیز شامل مى شود.

خوف و ترس، خواه به معناى خوف از خدا باشد، يا ترس از عذاب او، و يا ترس از گناه و معصيت - چرا كه همه به يك معنا باز مى گردد - زمينه روح انسان را براى پذيرش حقايق و معارف، آماده مى سازد. زيرا انسان تا احساس مسؤوليت نكند به سراغ منابع معرفت نمى رود، و در آيات آفاقى و انفسى و تكوينى و تشريعى، كنجكاوى و جستجو نمى كند؛ لذا خداوند در سوره «هود» می فرماید: «در اين سرگذشت پيشنيان، نشانه اى است براى كسى كه از عذاب آخرت مى ترسد».