نقش شیعه در پیدایش و گسترش دانش مفردات
حجت‌الاسلام والمسلمین دکتر سیدمحمود طیب‌حسینی؛ عضو هیئت علمی پژوهشگاه حوزه و حجت‌الاسلام والمسلمین دکتر سیدمحمود طیب‌حسینی؛ عضو هیئت علمی پژوهشگاه حوزه و دانشگاه(tayyebhoseini@rihu.ac.ir).
مقدمه
از دانش‌های مهم قرآنی و مورد نیاز برای تفسیر قرآن، دانش «مفردات» یا شرح کلمات قرآن مجید است. محققان، نخستین دانش مورد نیاز تفسیر، بعد از آشنایی با قرائت قرآن را دانش مفردات قرآن معرفی کرده‌اند.(1) یکی از ابعاد تفسیر پیامبر(صلی الله علیه واله وسلم) و اهل‌بیت(علیهم السلام)، اهتمام داشتن ایشان به تفسیر واژه‌های غریب و مهم و عموماً مورد اختلاف مفسران یا واژه‌هایی که دیگر مفسران در تفسیر آن دچار خطا شدهاند، بوده است. این روایات در معناشناسی واژه‌های قرآن، چنان اهمیتی دارد که تفسیر آیات قرآن بدون مراجعه به این‌روایات، ممکن است به تفسیری نادرست یا ناقص از قرآن بینجامد. به‌همین‌دلیل، مفسران و دانشمندان مسلمان، از نخستین دوره‌های تفسیر و تدوین تفسیر، به تألیف و تدوین در موضوع دانش مفردات قرآن اهتمام داشته‌اند و کتاب‌های فراوانی با عنوان غریب‌القرآن و گاه مفردات قرآن یا عناوین مشابه در این‌باره تألیف کرده‌اند.
در این‌میان، دانشمندان و مفسران شیعی، سهم بسزایی در گسترش این دانش داشته‌اند. مقاله حاضر، با استفاده از روش نقلی و توصیف و تحلیل تاریخی، درصدد بررسی و تبیین جایگاه دانشمندان شیعی در پیدایش و تأسیس دانش مفردات قرآن و هم‌چنین رشد و تکامل و گسترش این دانش زیربنایی در تفسیر قرآن است.
درباره پیشینه و معرفی نقش شیعه در پیدایش و گسترش دانش مفردات، اثری مستقل یافت نشد. اما سیدحسن صدر در فصل پنجم و ششم کتاب تأسیس‌الشیعة لعلوم‌الاسلام دانشمندان و شاعران ادیب و لغت‌دان فراوانی را از شیعه نام می‌برد که در دانش لغت از متقدمین و اثرگذاران بودهاند.(2)
الف) مفهوم‌شناسی
1. مفردات
دانش مفردات، دانشی است که درباره معنای اصلی و معنای مورد نظر کلمات قرآن بحث می‌کند. به‌عبارت‌دیگر، دانشی است که معنای اصلی کلمات قرآن یا معنای مراد آنها یا هر دو را بیان می‌کند.
مطابق این تعریف، محقق در دانش مفردات قرآن، نخست در جست‌و‌جوی فهم و آگاهی درباره معنای کلماتِ به‌کار‌رفته در قرآن است؛ سپس برآن است تا معنای اصلی هر واژه قرآن را کشف کند تا با تکیه بر آن، بتواند تفاوت آن واژه را با دیگر واژه‌های مترادفش دریابد. از آن‌جا‌که بسیاری از واژه‌ها در قرآن کریم در چند معنا به‌کار رفته‌اند، باید با تکیه بر فرهنگ عربی و ارجاع کلمات قرآن به آن و بهره‌گیری از قرائن موجود در سیاق آیات شریفه، به کشف معنای مراد هر واژه در سیاق خاصش بپردازد. بدین‌ترتیب با پذیرش معانی متعدد و مجازی برای یک واژه، باید رابطه معانی مجازی آن را با معنای اصلی‌اش کشف کند. فایده این بررسی آن است که در صورت وجود رابطه میان معنای اصلی و معانی مجازی یک واژه، می‌توان به تحلیل دقیق‌تری از معنای مفردات قرآن دست یافت.(3)
2. شیعه
شیعه در لغت، به چند معنا مانند: حزب، گروه، پیروان، پیرو، یاران، هواداران و همراهان آمده است.(4)
در اصطلاح نیز تعاریف چندی از آن شده است. از جمله تعاریف شیعه، این تعاریف درخور توجه است: بنابر نقل ابوحاتم رازی و شیخ مفید، واژه الشیعة فقط درباره پیروان امام علی(علیه السلام) به‌کار می‌رفت.(5) اصطلاح شیعه، رفته‌رفته بر گروه‌ها و فرقه‌های مختلفی اطلاق شد که جامع همه آنها به افضلیت امیرالمؤمنین(علیه السلام) بر دیگر صحابه پیامبر(صلی الله علیه واله وسلم) و خلافت بلافصل آن حضرت اعتقاد داشتند.(6) در مقاله حاضر، مقصود از شیعه و دانشمندان شیعه، همه افراد و گروه‌هایی است که بر این عقیده‌اند.(7)
ب) نقش امامان شیعه(علیهم السلام) در پیدایش دانش مفردات
در تفسیر اهل‌بیت(علیهم السلام)، شیعیان جایگاه بلند، والا و ممتازی دارند. در نظر شیعه، اهل‌بیت(علیهم السلام) آگاه‌ترین افراد به تفسیر قرآن کریم بودهاند. مطابق روایات، فقط آنان به همه معانی وحی نازل‌شده بر رسول خدا(صلی الله علیه واله وسلم) یعنی قرآن آگاهی داشتند.(8) ازاین‌رو، در فرصت‌ها و مناسبت‌های مختلف، مستقیم و غیرمستقیم به تبیین معنای مفردات قرآن نیز پرداخته‌اند. بخش قابل‌توجهی از تبیین مفرادت قرآن را اهل‌بیت(علیهم السلام) در راستای جلوگیری از انحراف فکری، عقیدتی، فقهی و هدایت مخاطبان به درکی صحیح از آیات شریفه صورت داده‌اند.
شواهدی وجود دارد مبنی بر این‌که ارجاع کلمات به فرهنگ عرب به‌منظور درک معنای صحیح آنها، مورد تأیید ائمه(علیهم السلام) بوده است. از جمله در روایتی از محمدبن‌سالم آمده است که می‌گوید: از امام باقر(علیه السلام) درباره آیه شریفه «قَالَ يا إِبْلِيسُ مَا مَنَعَكَ أَنْ تَسْجُدَ لِمَا خَلَقْتُ بِيدَي أَسْتَكْبَرْتَ أَمْ كُنْتَ مِنَ الْعَالِينَ»(9) پرسید. حضرت پاسخ دادند: «ید» در کلام عرب، به‌معنای قدرت و نعمت آمده و خدا نیز «ید» را در همین معنا به‌کار برده است. در آیه «وَاذْكُرْ عَبْدَنَا دَاوُودَ ذَا الْأَيدِ»،(10) یعنی «و یاد کن داود قدرتمند را»، و «وَالسَّمَاءَ بَنَينَاهَا بِأَيدٍ»؛(11) یعنی «با قوت و قدرت آسمان را بنا کردیم» نیز گویند: «لِفُلَانٍ عِنْدِی یدٌ بَیضَاءُ»، که در این جمله مقصود از ید نعمت است؛ یعنی نزد من برای فلانی نعمت قابل‌توجهی است.(12)
افزون‌براین، در لابه‌لای روایات اهل‌بیت(علیهم السلام)، بعضی مبانی نظری مفردات قرآن نیز قابل استخراج است که لازم است مورد توجه قرار گیرد و با بررسی گسترده روایات، در نوشته‌ای مستقل دنبال شود.
ج) نقش دانشمندان شیعه در گسترش دانش مفردات
تبیین نقش دانشمندان شیعه در تکامل دانش مفردات را با معرفی آثار دانشمندان در سه دوره متقدمان، متأخران و معاصران پی می‌گیریم.
1. دانشمندان متقدم
در دوره متقدم، بیش‌تر آثار مربوط به دانش مفردات قرآن، با نام غریب‌القرآن تدوین می‌شد. دور نیست که بسیاری از کتب لغت تألیف‌شده در این دوره نیز با هدف فهم کلام خدا و حدیث نگاشته شده است؛ زیرا در بسیاری از این کتاب‌ها برای معنای کلمه، به شواهد قرآنی استناد شده است. بنابراین، از این کتب نیز می‌توان در این بخش بحث کرد.
شیخ آقابزرگ تهرانی در الذریعة از نوزده کتاب غریب‌القرآن متعلق به دانشمندان شیعه یاد کرده که پانزده اثر آن متعلق به دانشمندان متقدم تا قرن چهارم، و سه اثر متعلق به دانشمندان متأخر، و تاریخ اثر دیگر، ناشناخته است.(13) در این‌جا برخی از این آثار را بررسی و پدیدآورندگان آن را معرفی می‌کنیم:
سیدحسن صدر در کتاب تأسیس‌الشیعة لعلوم‌الاسلام، نخستین مؤلف کتاب در حوزه غریب‌القرآن را ابان‌‌‌بن تغلب رباح تابعی (د 141ق) از اصحاب امام سجاد، امام باقر و امام صادق(علیهم السلام) معرفی کرده است و به نقل شیخ در فهرستش می‌نویسد: «ابان در ذکر معانی کلمات قرآن، شواهد شعری نیز نقل می‌کرده است. نجاشی نیز در رجالش از ابان و غریب‌القرآنش یاد کرده و هر دو طریق خود را نیز به کتاب ابان ذکر کرده‌اند».(14)
اما پیش از ابان، دو غریب‌القرآن دیگر موجود بوده است. نخست، غریب‌القرآن ابن‌عباس (د 68ق) و دیگری غریب‌القرآن زیدبن علی‌بن الحسین (شهید 122ق). آن‌چه از ابن‌عباس در حوزه غریب‌القرآن به ما رسیده، در قالب روایت بوده و در قرن‌های بعدی مکتوب شده است، اما درباره غریب‌القرآن زید شهید، اختلاف‌نظر وجود دارد. بعضی معتقدند که غریب‌القرآن زید نیز از وی به‌صورت روایت منتشر و نقل و سپس در دوره‌های بعد مکتوب شده است.(15) در مقابل، برخی معتقدند که این کتاب از ابتدا به‌دست زید مکتوب شده است.(16) براساس این نظر، نخستین کتاب در موضوع غریب‌القرآن، کتاب زید شهید است و چنان‌چه این کتاب مکتوبِ زید نباشد و به‌صورت روایت از وی نقل شده باشد، کتاب ابان‌‌‌بن تغلب، نخستین کتاب در این موضوع خواهد بود.
یکم. ابن‌عباس
چنان‌که اشاره شد، نخستین اثر در موضوع غریب‌القرآن از ابن‌عباس صحابی پیامبر(صلی الله علیه واله وسلم) و امیرالمؤمنین(علیه السلام) بوده است.
از ابن‌عباس، سه روایت مبسوط در شرح کلمات غریب قرآن رسیده که سیوطی آنها را در الاتقان گزارش کرده است. روایت نخست، به مسائل نافع‌بن ازرق مشهور است و مشتمل بر تفسیر حدود دویست واژه قرآن است که نافع‌بن ازرق از ابن‌عباس پرسیده و ابن‌عباس، ضمن معناکردن هر واژه، تفسیر خود را به بیتی از شعر عربی مستند کرده است. مطابق نقل سیوطی، در‌حالی‌که عبدالله‌بن عباس در آستانه کعبه نشسته بود و مردم پیرامون او را گرفته بودند و از تفسیر قرآن می‌پرسیدند، نافع‌بن ازرق، رئیس گروهی از خوارج موسوم به ازارقه، به نجدة‌بن عوَیمر، بزرگ گروهی دیگر از خوارج موسوم به نجدیه، گفت: برخیز، نزد این فردی برویم که به خود جرئت داده است و چنین گستاخانه آن‌چه را نمی‌داند در تفسیر قرآن، بیان می‌کند. نافع به‌اتفاق نجده، نزد ابن‌عباس آمدند و گفتند: ای ابن‌عباس! سؤالاتی از قرآن داریم که می‌خواهیم با استشهاد به کلام عرب بر ما تفسیر کنی؛ زیرا خدای متعال، قرآن را به زبان عربی مبین نازل کرده است. ابن‌عباس پاسخ داد: بپرسید. نافع گفت: واژه «عِزِینَ» در آیه «عَنِ الْیمِینِ وَعَنِ الشِّمَالِ عِزِینَ»(17) را برای ما معنا کن. ابن‌عباس پاسخ داد: یعنی گروهی از دوستان که گردهم حلقه زده باشند. نافع گفت: آیا عرب این معنا را می‌شناسد؟ ابن‌عباس پاسخ داد: بله، آیا سخن عبیدالله‌بن ابرص را نشنیده‌ای که می‌گوید: «فجاؤوا یهْرعونَ الیه حتّی یکونوا حول منبره عزیناً»؛ (از هر سوی به‌سوی او شتافتند، تا این‌که پیرامون منبر او حلقه زدند) به‌همین شیوه، نافع می‌پرسید و ابن‌عباس پاسخ می‌داد، تا حدود دویست کلمه قرآن از او پرسید. کلماتی که در قرآن کم‌بسامد و کم‌کاربرد هستند.(18)
روایت دوم، معروف به روایت علی‌بن ابی‌طلحه از ابن‌عباس است با وجود آن‌که علی‌بن ابی‌طلحه از شاگردان ابن‌عباس نبوده، اما برخی، روایت وی را صحیح‌ترین طریق به ابن‌عباس معرفی کرده‌اند. بخاری نیز در صحیح خود، تنها به‌‌همین‌روایت از ابن‌عباس اعتماد می‌کند و روایت دیگری از ابن‌عباس در کتابش ذکر نکرده است.(19) این روایت، مطابق گزارش سیوطی مشتمل بر تفسیر 608 واژه غریب قرآن است.(20)
روایت سوم را سیوطی با توجه به نسخه ضحاک (د 105ق) از ابن‌عباس نقل می‌کند. این‌روایت، مشتمل بر تفسیر 138 واژه قرآن است.(21)
شیوه ابن‌عباس در تفسیر واژه‌های غریب در دو روایت ابن‌ابی‌طلحه و ضحاک، بیان معنای مراد از واژه با توجه به سیاق آیه است؛ بی‌آن‌که بحث لغوی انجام دهد یا شواهدی از اشعار و استعمالات عربی ذکر کند. این شیوه، تقریباً در همه کتاب‌های غریب‌القرآن در طول تاریخ تفسیر تا روزگار ما حفظ شده است.(22)
دوم. زیدبن علی شهید
پس از ابن‌عباس، زیدبن علی‌بن الحسین (شهید 121ق) را صاحب تفسیر غریب‌القرآن دانسته‌اند. این کتاب که مشتمل بر تفسیر واژه‌های غریب از آغاز قرآن یا پایان آن است، در شیوه و سبک، با غریب‌القرآن ابن‌عباس تفاوت چندانی ندارد و به تفسیری ساده از واژه و بیان مراد آن بسنده می‌کند. برای نمونه، مُحصِن و مُسافح در آیه «مُحْصِنينَ غَيْرَ مُسافِحي»(23) را به عفیف و زانی تفسیر کرده است.(24)
زرکلی درباره غریب‌القرآن زید می‌نویسد: «اگر نسبت این کتاب به زید صحیح باشد، این نخستین کتاب در موضوع غریب‌القرآن خواهد بود».(25)
سوم. ابان‌‌‌بن تغلب
غریب‌القرآن مشهورترین کتاب در طول تاریخ اسلام در میان اهل‌تسنن و شیعه، غریب‌القرآنِ ابان‌‌‌بن تغلب شیعی (141ق) از اصحاب امام سجاد، امام باقر و امام صادق(علیهم السلام) است؛(26) به‌طوری‌که بسیاری از محققان از جمله سیدحسن صدر در کتاب تأسیس‌الشیعة آن را نخستین کتاب در موضوع غریب‌القرآن معرفی کرده‌اند؛(27) زیرا آن‌چه از ابن‌عباس نقل شده، به‌صورت روایت بوده است و از تاریخ تدوین آن، اطلاع روشنی در دست نیست. زرکلی نیز در کتاب اعلامش، ضمن شیعی معرفی‌کردن ابان، این کتاب را نخستین کتاب در موضوع غریب‌القرآن شمرده است.(28)
یاقوت حموی درباره ابان گوید: «وی قاری، فقیه، لغوی، امامی، ثقه، جلیل‌القدر، برخوردار از منزلت عظیم بوده و از علی‌بن الحسین، ابوجعفر (امام باقر) و ابی‌عبدالله روایت کرده و کتاب غریب‌القرآن و کتاب‌های دیگری تصنیف کرده است».(29)
ابن‌حجر عسقلانی نیز در کتاب تهذیب‌التهذیب، او را مدح کرده، و شیعه و ثقه، اهل‌صدق در روایت، اعتدلال در تشیع و صاحب فصاحت و بیان معرفی کرده است.(30)
شیخ آقابزرگ تهرانی نیز درباره جایگاه او نزد اهل‌بیت(علیهم السلام) می‌نویسد: «ابان منزلت بزرگی نزد اهل‌بیت(علیهم السلام) داشت؛ تا‌جایی‌که ابوجعفر امام باقر(علیه السلام) به او فرمود: در مسجد مدینه بنشین و به مردم فتوا بده. امام صادق(علیه السلام) نیز هنگامی که خبر درگذشت وی را شنید، فرمود: به خدا قسم مرگ ابان دلم را به درد آورد».(31)
بسیاری از کتاب‌شناسان مشهور درباره کتاب غریب‌القرآنِ ابان خبر داده‌اند؛ از جمله نجاشی در رجال با نام تفسیر غریب‌القرآن(32) و شیخ طوسی در الفهرست و یاقوت حموی در معجم‌الادباء و دیگران با نام غریب‌القرآن. ابن‌ندیم نیز در فهرستش، کتابی با عنوان معانی‌القرآن به وی نسبت داده است.(33)
از ویژگی‌های کتاب مفقودشده ابان، این بوده که وی در شرح واژه‌ها به شواهدی از شعر عرب نیز استناد کرده است(34): کتاب ابان‌‌‌بن تغلب، بر تألیفات بعدی در حوزه غریب‌القرآن، از جمله غریب‌القرآنِ ابن‌قتیبه که کتاب مشهوری در این موضوع است، تأثیر فراوانی داشته.(35) که متأسفانه این کتاب ارزش‌مند، به‌دست ما نرسیده است.
چهارم. خلیل‌بن احمد
خلیل‌بن احمدبن عمر‌‌‌بن تمیم ابوعبد‌الرحمن ابوالصفای فراهیدى یحمدى عتکى أزدى باهلى بصرى نحوى عروضى، سال صد هجرى قمری در بصره به‌دنیا آمد و سال 175ق، در همان شهر وفات یافت. خلیل از چهره‌هاى درخشان علم لغت است. او علاوه بر تخصص در علومى چون نحو و عَروض و ادبیات و شعر و موسیقى، در علم لغت نیز استاد بود و اولین معجم عربى را نگاشت. بسیارى از علمای شیعه مانند علامه حلى، ابن‌ادریس، شیخ بهایى، علامه مجلسى و میرزا‌عبدالله افندى، صاحب ریاض‌العلماء، مذهب خلیل را شیعه دانسته‌اند. سیدحسن صدر می‌نویسد:
دانشمندان علم رجال هیچ اختلاف‌نظری ندارند که خلیل، شیعه امامی‌مذهب بوده است و به نقل از صاحب ریاض‌العلماء می‌نویسد که خلیل از اصحاب امام صادق(علیه السلام) بوده و از آن حضرت حدیث روایت می‌کند. وی شخصی جلیل‌القدر و عظیم‌الشأن بوده و برترین مردم در دانش ادب و ادبیات بوده است. در عصر امام باقر و امام صادق(علیهما السلام) می‌زیسته، علم عروض به او منسوب است و امام در علم نحو و لغت بوده است.(36) علامه حلی نیز در خلاصة‌الاقوال ضمن تمجید از وی، او را برترین افراد در علم ادب و مبدع دانش عروض معرفی کرده، می‌نویسد: خلیل امامی‌مذهب بوده و فضیلتش مشهورتر از آن است که ذکر شود.(37)
اثر مشهور خلیل در حوزه دانش لغت که ارتباط نزدیکی با دانش مفردات قرآن دارد، کتاب العین است. این کتاب، بیش از هر چیز به‌کار مفسران و محققان در حوزه تفسیر و قرآن‌پژوهی می‌آید. ضمن این‌که کتاب العین، تقریباً از منابع ثابت همه کتاب‌های لغتی است که پس از خلیل نگارش یافته. این کتاب براساس مخارج حروف تنظیم و از حروف حلقی و حرف عین شروع شده است و ضمن کوتاهی مباحث مربوط به شرح هر کلمه، معانی دقیق و دست اول و معتبری را در فهم معانی کلمات به‌دست می‌دهد که در تفسیر قرآن بسیار راه‌گشاست. خلیل در بیان معنای کلمات، بسیار به آیات شریفه قرآن استشهاد می‌کند.
پنجم. ابن‌سکّیت
ابو‌یوسف یعقوب‌بن اسحاق البغدادی، مشهور به ابن‌سکّیت (د 246ق)، از ادیبان مشهور شیعه و از اصحاب امام رضا، امام جواد و امام هادی(علیهم السلام) بوده است. تشیعِ ابن‌سکّیت، مشهورتر از آن است که نیاز به اثبات داشته باشد. او دارای آثار متعددی در حوزه لغت و کلمات قرآن بوده است. کتاب مشهور وی اصلاح‌المنطق از منابع لغت کتاب‌های بعد از خود و از جمله معجم مقاییس‌اللغة ابن‌فارس بوده است.(38)
کتاب دیگر وی در حوزه لغت، الاضداد است که در آن، به جمع کلماتی که دو معنای متضاد دارند، پرداخته است. کتاب‌های الاضداد به جمع کلمات اضداد در زبان عربی به‌طور مطلق، نه فقط کلمات اضداد در قرآن، پرداخته‌اند؛ چنان‌که ابوحاتم سجستانی نوشته است، انگیزه اصلی از تصنیف کتاب الاضداد، دفاع از شبهات مربوط به قرآن مجید بوده است.
سجستانی در مقدمه کتاب الاضدادش می‌نویسد: از آن‌جا‌که در قرآن ظنّ، به‌معنای یقین و شک، و رجاء به‌معنای خوف و امید، هر دو آمده است، قصد من از این تألیف، آن است که کسی که با لغات عرب آشنایی ندارند، گمان نکنند که خداوند در آیه شریفه: «وَإِنَّهَا لَكَبِيرَةٌ إِلَّا عَلَى الْخَاشِعِينَ*الَّذِينَ يظُنُّونَ أَنَّهُمْ مُلَاقُو رَبِّهِمْ»،(39) کسانی را می‌ستاید که به ملاقات پروردگارشان شک دارند؛ زیرا ظنّ در این آیه، به‌معنای یقین است نه شک...، اما در آیه شریفه: «مَا نَدْرِي مَا السَّاعَةُ إِنْ نَظُنُّ إِلَّا ظَنًّا»،(40) ظنّ به‌معنای شک و مقصود آیه، شکاکانِ کافر است.(41)
از دیگر کتب ابن‌سکّیت، کتاب غریب‌القرآن است که به حوزه دانش مفردات مربوط می‌شود. وی کتاب‌های لغت دیگری نیز داشته است که به‌صورت موضوعی تدوین شده که به‌دلیل قرآنی‌نبودن، از ذکر آنها صرف‌نظر می‌کنیم.(42)
ششم. ابن‌فارس
ابو‌الحسین احمدبن فارس‌بن زکریا‌بن حبیب (د 395ق)، نحوى، لغوى، ادیب، شاعر و از چهره‌هاى درخشان ادب عربى در سده چهارم قمری است. وى در قزوین نزد پدرش زکریا‌بن فارس که دانشمندى اهل‌لغت و ادب بود، دانش آموخت و چندى بعد از پدرش، کتاب اصلاح‌المنطقِ ابن‌سکیت را روایت کرد. چند تن از چهره‌هاى بزرگ ادبى و سیاسى در سده چهارم قمری هم‌چون بدیع‌الزمان همدانى، پایه‌گذار فن مقامه‌نویسى، صاحب‌بن عباد، وزیر دانشمند و ادب‌دوست دیلمیان، ابوالفتح‌بن عمید وزیر و ابوطالب مجدالدوله، از شاگردان وی بودهاند.
درباره مذهب ابن‌فارس، اختلاف است. شیخ طوسى و به‌پیروى از او ابن‌شهرآشوب، او را در شمار دانشمندان شیعی دانسته‌اند. از شواهد شیعی‌بودن وی آن است که در حمایت خاندانى شیعى‌مذهب درآمده و با صاحب‌بن عباد که سخت پایبند به مذهب شیعه بوده، دوستى داشته است. هم‌چنین گفته‌اند وى از استادان شیخ صدوق بوده و شیخ صدوق در کتاب اکمال‌الدین، به این موضوع اشاره می‌کند. ضمن این‌که حدیثى مربوط به رؤیت امام دوازدهم(علیه السلام) نیز به وى منسوب است.(43)
شهرت ابن‌فارس، وام‌دار تألیفات او در زمینه لغت است. مشهورترین آثار وی در حوزه لغت و فقه‌اللغة دو کتاب معجم مقاییس‌اللغة و الصاحبی فی فقه‌اللغة و سنن‌العرب و کلامها است. اثر نخست، بیش از هرچیز و هرکس مورد استفاده محققان و قرآن‌پژوهان است. ابن‌فارس در این کتاب کوشیده برای هر کلمه، یک یا چند معنای اصلی بیان کند. این کتاب که اهمیت و شهرت زیادی دارد، با تکیه بر پنج کتاب لغت نوشته شده است. ابن‌فارس در مقدمه معجم مقاییس‌اللغة، منابع خود را به این شرح یاد می‌کند:
العینِ خلیل، اصلاح‌المنطقِ ابن‌سکیت، غریب‌الحدیثِ ابوعبید قاسم‌‌بن سلام، جمهرة‌اللغة ابن‌درید و الغریب‌المصنف ابوعبید قاسم‌‌بن سلام. وی سپس می‌نویسد: «در استنباط مقاییس لغات به این پنج کتاب تکیه کردم؛ چه این‌که سایر کتب، درواقع همگی به آنها برمی‌گردند».(44) کتاب الصاحبی نیز همان‌گونه که از نامش پیداست، درباره فقه‌اللغة یا مباحث نظری لغت است، اما محور مباحث زیادی از آن، آیات قرآن بوده و شواهد زیادی از آیات قرآن را در آن به بحث گذاشته است. از دیگر آثار ابن‌فارس که می‌توان آنها را در شمار مفردات قرآنی آورد، عبارت‌اند از: مقاله کلاّ و ماجاء منها فى کتاب‌الله؛ فوائد الفاظ‌القرآن؛ رساله فی الفرق بین الوعد و الوعید؛ الأفراد.
هفتم. راغب اصفهانی
حسین‌بن محمدبن مفضل، مشهور به راغب اصفهانی (درگذشت اوایل قرن پنجم)، اطلاعات دقیقی از زندگی وی در دسترس نیست. به گمان صفوان عدنان، راغب در دروس لغت ابومنصور جبان ساکن اصفهان و هم‌عصر وى صاحب کتاب الشامل که در زمینه لغت نگاشته شده، شرکت مى‌جسته است. درباره مذهب راغب نیز هم‌چون ابن‌فارس، اختلاف است و بسیاری او را شیعه معرفی کرده‌اند.(45) ساریسی در کتاب الراغب و جهوده فی‌اللغة والادب و احمد‌نژاد در بررسی روش تفسیری راغب، قرائن متعددی دال بر تشیع راغب گرد آورده‌اند.(46)
به وی 23 اثر نسبت داده‌اند که مشهورترین آن، المفردات فی غریب‌الفاظ‌القرآن است. مفردات راغب، پر‌آوازه‌ترین و اثرگذارترین کتاب در حوزه مفردات قرآن است که تأثیر زیادی بر تفاسیر متأخران و تفاسیر و تحقیقات قرآنی عصر حاضر داشته است. برای نمونه، بررسی و مقایسه کتاب بصائر ذوی‌التمییزِ مجد‌الدین فیروزآبادی، لغت‌دان بزرگ قرن نهم هجری که در موضوع وجوه و نظایر است، با مفردات راغب اصفهانی، نشان‌دهنده میزان تأثیر راغب اصفهانی بر این دانشمند و اثر قرآنی اوست. با این‌که فیروزآبادی یک لغوی بزرگ است، سرتاسر کتابش بازتاب اندیشه و آرای راغب در شرح کلمات قرآن است و وی آرای راغب را با کم‌ترین نقدی نقل می‌کند. بیضاوی نیز در تفسیر ادبی انوارالتنزیل، تأثیر فراوانی از راغب و آرای لغوی‌اش داشته است.(47)
از دیگر مفسران بزرگ و مشهور متأثر از دانش لغوی راغب، ابوحیان در البحرالمحیط، آلوسی در روح‌المعانی، رشیدرضا در المنار، علامه طباطبائی در المیزان، ابن‌عاشور در التحریر والتنویر و تقریباً همه مفسران معاصر را می‌توان نام برد. به جرئت می‌توان گفت که سرآمد همه کتاب‌ها در موضوع مفردات و غریب‌القرآن، کتاب المفرداتِ راغب اصفهانی است. این کتاب هم در روش بحث و هم در استحکام مباحث و معانی بیان شده، برای کلمات قرآنی در طول تاریخ تفسیر قرآن، بی‌نظیر است. سیوطی و محققان علوم قرآنی، کتاب راغب را نیکوترین کتاب در شناخت کلمات غریب قرآن و دانش مفردات دانسته‌اند.(48) زرکشی درباره آن نویسد: «از نیکوترین آثار در شناخت کلمات غریب قرآن، کتاب راغب است و او معانی را از سیاق آیات صید می‌کند؛ چرا که مدلول کلمات باید خاص و متناسب با سیاق باشد».(49)
درواقع، راغب اصفهانی دانش مفردات را بنا نهاد. تا پیش از راغب، مفسران، عموماً به شرح و تبیین کلمات غریب و نامأنوس قرآن مبادرت می‌کردند، اما در اوایل قرن پنجم، گویا راغب اصفهانی شرح واژه‌های غریب قرآن را برای مفسر و کار تفسیر کافی ندانست. ازاین‌رو، به تألیف کتابی مشتمل بر شرح همه کلمات قرآن پرداخت. وی با این‌کار به محققان فهماند باتوجه به این‌که چند قرن از نزول قرآن و فضای عصر نزول فاصله گرفته‌اند و در این مدت، زبان و لغت عربی نیز تا حدود بسیاری دچار تحول شده است، نباید در تفسیر قرآن به معانی‌ای که در ذهن‌شان ارتکاز یافته، بسنده کنند؛ بلکه حتی درباره کلماتی که در جامعه اسلامی و فرهنگ دینی رواج دارند نیز لازم است تحقیق و بررسی صورت گیرد. به‌گونه‌ای که با مراجعه به فرهنگ عربی و سیاق قرآنی در مورد هر کلمه، معنای حقیقی آن استنباط شود. کتاب مفردات قرآن راغب اصفهانی، تأثیرگذارترین کتاب مفردات قرآن بر همه آثاری است که پس از وی تا زمان معاصر در این موضوع نوشته شدهاند. در دور معاصر، کتاب معجم الفاظ‌القرآن‌الکریم که از سوی گروهی از محققان مصری و به سفارش مجمع‌اللغة‌العربیة مصر تألیف شده و یکی از نیکوترین کتاب‌های مفردات قرآن به‌شمار می‌آید، در شرح کلمات قرآن، بیش از هر چیز متأثر از دیدگاه‌های راغب است.
هشتم. سایر دانشمندان متقدم
- ابی‌روق عطیة‌بن حارث همدانی کوفی تابعی، دیگر دانشمند شیعی است که صاحب غریب‌القرآن بوده و شیخ و نجاشی، هر دو از او و کتابش یاد کرده‌اند.(50)
- محمدبن سائب کلبی (146ق)، از دیگر صاحبان غریب‌القرآن از اصحاب امام صادق(علیه السلام) است. نجاشی و شیخ در رجال و فهرست‌شان، از وی و کتاب غریب‌القرآنش یاد کرده‌اند. ابن‌ندیم کتابی نیز با نام لغات‌القرآن به وی نسبت داده که احتمالاً این کتاب، همان کتاب غریب‌القرآن اوست.
- ابی‌فید مورج‌بن عمر سدوسی (د حدود 170ق)، از شاگردان برجسته خلیل، دیگر دانشمند شیعی است که کتابی با نام غریب‌القرآن تدوین کرده است.(51)
- یحیى‌بن زیاد اقطع‌بن عبدالله‌بن مروان الدیلمی، معروف به فرّاء نحوی (144-207ق)، شاگرد کسائی و از خواص و نزدیکان وی بوده است. آقابزرگ او را از دانشمندان شیعه معرفی می‌کند و می‌نویسد:
پدر فراء، حسین‌بن علی‌بن حسن مثلث را در روز فخ همراهی کرد و در جریان قیام فخ در سال 169ق، دستش قطع شد. این همراهی نشانه تشیع خاندان فراست. فراء علاوه بر کتاب «معانی‌القرآن» که تفسیری ادبی بر قرآن است و مباحث مفرداتی این تفسیر و شرح کلمات قرآن در آن از اعتبار بالایی برخوردار است و منبع قابل‌اعتمادی برای تفاسیر بعد از خود بوده است، دارای کتاب مستقلی درباره لغات قرآن هم بوده است.(52)
ابن‌ندیم نیز در فهرستش از این دو کتاب فراء یاد کرده است.(53) آقابزرگ هم‌چنین کتابی با نام غریب‌القرآن را به فرّاء نسبت داده است.(54) فراء، کتبی نیز در موضوع لغت داشته که به‌صورت تک‌موضوعی به شرح کلمات در زبان عربی پرداخته است.
- بکر‌بن محمد مازنی (د 248ق)، دیگر دانشمند قرن سومی است که کتاب غریب‌القرآن داشته، و نجاشی از او و کتابش یاد کرده است.(55)
- ابوجعفر احمدبن محمدبن رستم‌بن یزدیار طبری آملی (د 313ق)، دانشمند دیگری است صاحب غریب‌القرآن بوده. آقابزرگ، او را معاصر ابن‌الفرات، وزیر شیعی دانسته است که در خانه وی معلمی می‌کرد.(56) ابن‌ندیم نیز او را از نحویان بصره معرفی و از غریب‌القرآنش یاد کرده است.(57)
- شیخ ابو‌بکر محمدبن الحسن‌بن درید أزدی (د 321ق)، مشهور به ابن‌درید، ادیب، شاعر، نحوی و از لغویان مشهور قرن چهارم هجری است. وی آثار فراوانی دارد که بیش‌تر آنها در حوزه لغت و زبان عربی است.
از کتب مهم وی در موضوع لغت عربی، کتاب «الجمهرة فی‌اللغة والاشتقاق» است که بر کتب لغت بعد از خود تأثیر زیادی داشته است. وی هم‌چنین کتابی با عنوان غریب‌القرآن نگاشته است.(58) کتابی نیز با نام لغات‌القرآن داشته که طبق گزارش ابن‌ندیم، ناتمام مانده است.(59) ابن‌شهرآشوب، وی را از شعرای اهل‌بیت(علیهم السلام) معرفی کرده است. ابن‌شاذان، نیز می‌گوید که ابن‌درید و ابوهاشم جبایی، متکلم معتزلی، هر دو در یک روز از دنیا رفتند و به‌دلیل جایگاهی که این دو در علم لغت و کلام داشتند، مردم درباره‌شان گفتند که در این‌روز، علم لغت و کلام از دنیا رفت.
آیت‌الله خویی می‌نویسد: «ظاهراً وی را شیعه معرفی کرده‌اند و سیدمرتضی در کتاب غررالفرائد و دررالقلائد، فراوان از ابن‌درید نقل کرده است. نیز قاضی نورالله شوشتری در کتاب مجالس‌المؤمنین از وی یاد کرده و وی را مدح کرده است».(60)
- ابوزید احمدبن سهل بلخی (د 322ق) نیز کتابی با نام غریب‌القرآن داشته که ابن‌ندیم از آن یاد کرده است.(61) آقابزرگ، کتابی با نام لغات‌القرآن نیز به وی نسبت داده(62) که احتمالاً همان غریب‌القرآن اوست.
- ابو‌عبد‌‌الله ابراهیم‌بن محمدبن عرفة‌‌بن سلیمان‌بن المغیرة‌بن حبیب‌بن المهلب‌بن ابی‌صفرة الأزدی مشهور به نفطویه (د 323ق) است. وی عالمی پرهیزکار، نحوی، لغوی و محدث بوده است. او سال 244ق در واسط به‌دنیا آمد و سپس در بغداد سکونت کرد. او تألیفات فراوانی از جمله کتاب بزرگی در موضوع غریب‌القرآن داشته است.(63) شیخ عباسی قمی در الکنی والالقاب، به نقل از ابن‌حجر، شیعی‌بودن وی را گزارش کرده، و این سخن وی را که گفته: «بیش‌تر احادیث جعلی در مورد فضایل صحابه در دولت بنی‌امیه جعل و رواج داده شده است»، مؤید تشیع وی دانسته است.(64)
- ابو‌بکر محمدبن عزیر سجستانی (د حدود 330ق). ذهبی در سیر اعلام‌النبلاء وی را مفسر معرفی کرده است. از آثار وی می‌توان به کتابی با نام غریب‌القرآن اشاره کرد.(65) وی نخستین غریب‌القرآن‌نویسی است که کتاب خود را به‌ترتیب حروف الفبا تنظیم و طی مدت زمانی حدود پانزده‌سال تألیف و تحریر کرده است.(66)
- نظام‌الدین حسن قمی نیشابوری از دیگر عالمان شیعی صاحب غریب‌القرآن است. بعضی، کتاب او را با نام غرائب‌القرآن یاد کرده‌اند. بنابه نقل آقابزرگ، این کتاب در مصر چاپ شده است.(67)
- عبدالرحمانبن محمد أزدی کوفی، دانشمند دیگر شیعی است که مطابق نقل شیخ در کتاب الفهرست صاحب غریب‌القرآن بوده است. آقابزرگ گوید: «آن‌گونه که شیخ طوسی گفته است، وی سه کتاب ابان و محمدبن سائب کلبی و عطیة‌بن حارث را در کتابش گردآورده است؛ اما مطابق نقل نجاشی، گردآورنده سه کتاب یاد‌شده در کتاب واحد، محمدبن عبدالرحمانبن محمد بوده است، نه خود عبدالرحمان».(68)
- ابوجعفر محمدبن جریر طبری. آقابزرگ در الذریعة از وی و کتاب غریب‌القرآنش در شمار دانشمندان شیعه یاد کرده و گفته است: «شاید این ابوجعفر، همان احمدبن محمدبن رستم طبری، صاحب کتاب غدیر خم است و او همان کسی است که ابن‌ندیم در فهرستش با عنوان ابوجعفر‌بن رستم طبری یاد کرده و کتاب غریب‌القرآن را به وی نسبت داده است».(69)
- ابوجعفر محمد رؤاسی کوفی نحوی، از دیگر دانشمندان شیعی صاحب غریب‌القرآن است. به گفته آقابزرگ، وی اولین دانشمند کوفی است که در نحو کتاب نوشته و کسائی و فراء بر او قرائت کرده‌اند.(70)
- ابوالحسن علی‌بن محمد عدوی شمشاطی نحوی. وی معاصر ابن‌ندیم و در زمان تصنیف کتاب فهرستِ (سال 377ق) ندیم، زنده بوده است(71) و نجاشی او را ادیب معرفی کرده که دارای آثار فراوانی بوده است.
از تألیفات وی، می‌توان به کتاب غریب‌القرآن اشاره کرد. او کتاب دیگری با عنوان کتاب «ما تشابهت مغانیه وتخالف معانیه فی‌اللغة» داشته است که ظاهراً آن‌گونه که از نامش پیداست، به معرفی الفاظ مشترک یا الفاظی پرداخته که تلفظ‌شان یکسان و معانی آنها مختلف است. هم‌چنین کتاب‌های «المثلث فی‌اللغة على حروف‌المعجم»، «المقصور والممدود والمذکر والمؤنث» هم از اوست که به‌نوعی به لغت مربوط می‌شود.(72)
2. دانشمندان متأخر
منظور از دوره متأخر، دانشمندان قرن ششم به بعد تا دوره معاصر، یعنی پایان قرن سیزدهم است. در این دوره، تألیف در موضوع مفردات و کلمات قرآن، چندان رونقی نداشته. بنابراین، از دانشمندان شیعی نیز در مقایسه با دوره متقدم و معاصر آثار کمتری پدید آمده است. سرشناس‌ترین دانشمند شیعی در این دوره، فخرالدین طریحی است.
یکم. فخرالدین طریحی (979-1087ق)
شیخ فخر‌الدین‌بن محمدعلى‌بن احمدبن على‌بن احمدبن طریح، معروف به فخرالدین طریحی از لغویان سرشناس شیعه در قرن یازده به‌شمار مى‌آید. طریحی کتب چندی در حوزه غریب‌القرآن و مفردات قرآن تألیف کرده است. مشهورترین اثر وی در این‌باره، کتاب مجمع‌البحرین و مطلع‌البدرین است که در آن، به شرح کلمات قرآن و حدیث پرداخته. از آثار وی کتابی به نام غریب‌القرآن بوده است که خود وی در فهرست تصنیفاتش، از آن یاد کرده و شیخ آقابزرگ طهرانی این کتاب را در کتابخانه محمدرضا آل‌کاشف‌الغطاء در نجف دیده است.(73)
آن‌گونه که طریحی در مقدمه مجمع‌البحرین یاد کرده، کتاب غریب‌القرآن را قبل از مجمع‌البحرین نگاشته است. طریحی کتاب دیگری در حوزه مفردات قرآن نگاشته که نزهة‌الخاطر فی لغات‌القرآن نام دارد و در سال 1051ق، تألیف آن را به پایان رسانده است.(74) این کتاب در اصل غریب‌القرآنِ ابن‌عُزیر سجستانی بوده است که پیش‌تر از آن یاد شد و طریحی ضمن تنظیم کامل این کتاب به حروف الفبا، کلمات دیگری را نیز به آن افزود. در پایان کتاب، بابی باز کرده و نکات و مطالب سودمندی را به مباحث کتاب افزوده است.(75) از این کتاب، گاه با نام لغات‌القرآن نیز یاد می‌کنند.(76) وی آثاری در موضوع لغت نیز داشته است که بعضی از آنها عبارت‌اند از: تحفة‌الوارد و عقال الشارد، و التکملة والذیل والصلة للصحاح که در تکمیل کتاب صحاح جوهرى است. بغدادی از طریحی، به‌عنوان دانشمندی شیعی یاد می‌کند.(77)
دوم. شیخ علی‌بن حیدر شروقی (1237-1314ق)
شیخ علی‌بن حیدر شروقی، از دانشمندان نزدیک به دوره معاصر است که کتابی در موضوع غریب‌القرآن دارد.(78)
3. دانشمندان معاصر
- سیدمحمدمهدی‌‌بن سیدحسن آل‌خرسان موسوی نجفی (ت 1347ق) و شیخ محمدبن حجت حاج‌میرزا‌حسین خلیلی نجفی (د 1355ق) از دانشمندان معاصر و صاحب تألیف در «غریب‌القرآن» هستند. نام کتاب مؤلف اخیر، قاموس غریب‌القرآن است که برخلاف دیگر کتب غریب‌القرآن، به‌ترتیب حروف الفبا تنظیم شده است.(79)
- در تاریخ علوم اسلامی، آثاری نیز با عنوان «لغات‌القرآن» تدوین شده که شماری از آنها متعلق به دانشمندان شیعه، به‌ویژه دانشمندان معاصر است که نشان‌دهنده توجه دانشمندان معاصر شیعه به بحث درباره لغات و کلمات‌القرآن است.
این آثار و مؤلفان‌شان عبارت‌اند از:
1. لغات‌القرآن از اسماعیل‌بن علی‌نقی تبریزی (ت 1295ق)؛
2. لغات‌القرآن و بعض مشکلاته از شیخ جعفر‌بن ابراهیم هریسی تبریزی؛(80)
3. لغات‌القرآن نوشته شیخ محمد‌حسین شیرازی نجفی (د 1339ق)؛
4. لغات‌القرآن از مولى محمد‌علی رازی؛
5. لغات‌القرآن از شیخ محمدبن حاج‌میرزا‌حسین خلیلی؛
6. کلمات‌القرآن از مولی نظر‌علی طالقانی (د 1306ق) که آن را در شرح مفردات قرآن نگاشته. این کتاب، کلمات قرآن را به‌ترتیب الفبا در ده‌هزار بیت، به‌صورت منظوم شرح داده است.(81)
7. میرزا‌علی‌اکبر‌بن میرزا شیرمحمد‌بن گل‌محمدبن طاهر همدانی (د 1326ق)، کتابی با نام کلمات‌القرآن دارد. این کتاب منظوم با هشتادهزار بیت، کلمات قرآن را به‌ترتیب الفبا معنا کرده است. نویسنده در شرح کلمات قرآن، فقط از منابع شیعی بهره گرفته و از هیچ منبع اهل‌تسنن استفاده نکرده است.(82)
8. کاظم‌میرزا مفتاح کنوزالقرآن فی‌الکشف عن کلمات‌القرآن را نوشت. وی نیز از دانشمندان شیعی صاحب تألیف در مفردات قرآن است.(83)
9. قاموس قرآنِ سیدعلیاکبر قرشی، از دیگر آثار در این عرصه است. زبان فارسی، به‌علاوه نثر روان و نقد و تحلیل دیدگاه دانشمندان گذشته، از ویژگی‌های این اثر است که موجب شده توضیح و تبیین خوبی از کلمات قرآن به‌دست دهد. این کتاب در فاصله سال‌های 1349 تا 1354ش، تألیف شده است.
10. کتاب نثر طوبی تألیف علامه شعرانی. این کتاب نیز به زبان فارسی و در یک مجلد منتشر شده است. نثر طوبی در اصل، دو جلد است که جلد اول آن، نوشته‌های پراکنده مرحوم علامه شعرانی تا پایان حرف زا است و پس از وفات علامه شعرانی، دکتر محمد قریب از حرف «س» تا انتهای حروف الفبا، به همان روش شعرانی، آن را تکمیل و در یک مجلد منتشر کرد.
11. التحقیق فی کلمات‌القرآن تألیف حسن مصطفوی. مؤلف در این کتاب با تکیه به‌کاربردهای کلمات در فرهنگ عربی و سیاق‌های قرآنی، تأملات دقیق و عمیقی در معرفی معنای اصلی کلمات قرآن و ارتباط میان معانی مختلف یک واژه ارائه داده است. کتاب التحقیق را می‌توان از دقیق‌ترین و عمیق‌ترین کتب مفرداتی قرآن در دوره معاصر به‌شمار آورد که در چهارده جلد تنظیم شده است. این کتاب، امروزه از مهم‌ترین و اصلی‌ترین مراجع عام و خاص در پژوهش‌های قرآنی و دستیابی به‌معنای کلمات قرآن است و با توجه به گرایش مؤلف آن به‌نظریه وضع الفاظ برای روح معانی، این کتاب برای محققانی که در حوزه علوم انسانی در قرآن تحقیق می‌کنند، یکی از سودمندترین آثار به‌شمار می‌رود.
12. المعجم فی فقه لغة‌القرآن و سرّ بلاغته. این کتاب زیر نظر آیت‌الله محمد واعظ‌زاده خراسانی با همکاری گروهی از محققان تألیف شده، دائرة‌المعارفی از شرح کلمات قرآن است. آن‌گونه که در مقدمه این اثر آمده، هدف از تألیف آن، تدوین دائرة‌المعارفی درباره شئون مختلف کلمات قرآن هم‌چون غریب‌القرآن، مفردات‌القرآن، متشابه‌القرآن، معانی‌القرآن و جنبه‌های دیگر مربوط به فصاحت و بلاغت و اعجاز الفاظ قرآن بوده است. ازاین‌رو، این کتاب را از یک‌نظر می‌توان جزو کتاب‌های مفردات قرآن شمرد. مهم‌ترین ویژگی این کتاب آن است که ذیل هر ماده کلمه قرآن، پس از نقل سخنان لغویان درباره معنا و کاربردهای آن کلمه با مشتقاتش در لغت، سخن همه مفسرانی که درباره آن کلمه و تمام مشتقاتش در قرآن مجید دیدگاهی متفاوت بیان کرده‌اند را عیناً نقل کرده است. ازاین‌رو، منبعی بسیار غنی برای محققانی است که قصد دارند درباره هریک از کلمات قرآن تحقیقی موضوعی انجام دهند. تاکنون 35 جلد این کتاب انتشاریافته و پیش‌بینی می‌شود تعداد مجلدات آن به 60 جلد برسد.
13. شرح و تفسیر لغات قرآن براساس تفسیر نمونه. این کتاب را آقای جعفر شریعتمداری از تفسیر نمونه استخراج و گردآوری کرده و در چهار جلد انتشار داده است. از امتیازات این اثر، تألیف گروهی آن است که موجب ارائه تحلیل‌ها و تبیین‌های متقنی از معانی کلمات قرآن شده است. آقای جعفر امامی، از گروه مؤلفان تفسیر نمونه، نیز خلاصه‌ای از شرح کلمات را از تفسیر نمونه استخراج و آن را در یک جلد منتشر کرده است.
14. درس‌نامه مفردات قرآن مجید نوشته شهید غلام‌علی همایی، نقش مفردات قرآن در ترجمه و تفسیر و ارتباط آن با دیگر علوم را بررسی کرده است. کتاب، به‌گونه‌ای تنظیم شده که دانش‌پژوه بتواند پس از اتمام آن با مراجعه به کتاب‌های لغت، واژه‌های قرآنی را بررسی کند. در پایان هر درس، چکیده مطالب مهم و پرسش و پژوهش قرار دارد. این کتاب در چاپ‌های متعددی منتشر شده است. آخرین چاپ آن مربوط به مرکز بین‌المللی ترجمه و نشر المصطفی در سال 1393ش است.
15. درآمدی بر دانش مفردات قرآن، نوشته سیدمحمود طیب‌حسینی است. این اثر در دو بخش تنظیم شده است. بخش نخست، در نه فصل به مباحث نظری مفردات قرآن اختصاص یافته که این مباحث را در تفسیر بررسی می‌کند: منابع معناشناسی کلمات قرآن، نقش ترادف، اشتراک لفظی، اضداد، وجوه و نظایر، اشتراک معنوی، چند‌معنایی، معربات و لهجه‌های مختلف قبایل عربی. در این بخش، با آوردن مثال‌های قرآنی به مباحث کتاب جنبه‌کاربردی بخشیده و مطالعه آن را برای خواننده دل‌نشین کرده‌اند.
بخش دوم کتاب، به معناشناسی پنج واژه اساسیِ خشیت، ذنب، ظنّ، سقی و قیامت اختصاص دارد. در معناشناسی این واژه‌ها، تکیه اصلی بر فرهنگ عربی و قرآن کریم بوده است؛ به‌گونه‌ای که دانشجوی کارشناسی ارشد، بتواند به‌صورت روش‌مند با تأمل و دقت در کاربردهای لغوی یک واژه و با تکیه بر سیاق آیات مشتمل بر آن واژه، به اجتهاد در معنای لغت بپردازد. ویرایش جدید این کتاب با تغییرات فراوانی، در سال 1395ش، انجام شد و تاکنون هفت‌بار از سوی انتشارات پژوهشگاه حوزه و دانشگاه منتشر است.
16. مفردات قرآن تألیف سیدمحمود طیب‌حسینی. این اثر نیز یک اثر آموزشی در موضوع مفردات قرآن است که برای دانشجویان مقطع کارشناسی و طلاب تألیف شده و تلاش کرده است مهم‌ترین مباحث نظری عوامل مؤثر، مراحل و روش واژه‌شناسی قرآن را به‌صورت کاربردی آموزش دهد. این کتاب در زمستان 1397ش از سوی انتشارات پژوهشگاه حوزه و دانشگاه منتشر شده است.
17. مفردات قرآن از منظر اهل‌بیت(علیهم السلام)، تألیف سیدمحمود طیب‌حسینی. به‌دلیل جایگاه ممتازی که اهل‌بیت پیامبر(صلی الله علیه واله وسلم) در تفسیر قرآن دارند، در میان روایات منقول از آنها، روایات فراوانی دیده می‌شود که دقیق‌ترین و صحیح‌ترین معانی را برای کلمات قرآن بیان کرده‌اند، اما تاکنون این‌روایات رمزگشایی و تحلیل نشده است. نویسنده در این کتاب با هدف ارائه تحلیلی ادبی - زبانی از روایات مفرداتی اهل‌بیت(علیهم السلام) به تبیین و تحلیل جایگاه مباحث نظری مفردات قرآن در روایات تفسیری اهل‌بیت(علیهم السلام) می‌پردازد. این کتاب در دو بخش تنظیم شده است. در بخش نخست، مهم‌ترین مباحث نظری دانش مفردات از جمله اصول و قواعد تفسیر مفردات قرآن از منظر اهل‌بیت و روش اهل‌بیت(علیهم السلام) در تفسیر مفردات قرآن را در ضمن تحلیل نمونه‌هایی از روایات تفسیری اهل‌بیت(علیهم السلام) به‌صورت عینی به بحث گذاشته است. در بخش دو کتاب ضمن 5 فصل، نمونه‌های دیگری از کلمات قرآن را ابتدا از کتب لغت و مفردات معنا و سپس روایت اهل‌بیت را بیان کرده است. در پایان رابطه معنایی بیان شده برای کلمه در روایت با معانی همان کلمه در کتب لغت بیان و تحلیل می‌شود. این کتاب هم‌اکنون مراحل نشر را می‌گذارند و امید است در سال 1398ش از سوی انتشارات پژوهشگاه حوزه و دانشگاه منتشر شود. گرچه تاکنون مقالات متعددی به روش‌شناسی روایات مفرداتی اهل‌بیت(علیهم السلام) پرداخته‌اند، اما کتابی با موضوع تحلیل ادبی - زبانی روایات مفرداتی اهل‌بیت(علیهم السلام) تألیف نشده است. امید که این کتاب سرآغازی برای تحقیقات غنی‌تر در این زمینه باشد.
نتیجه‌گیری:
از مباحث مقاله این موارد به‌دست آمد:
1. دانش مفردات درباره شناخت معنای کلمات قرآن و بیان معنای مقصود از آنها در آیات قرآن بحث می‌کند و سرآمد صحابه رسول خدا(صلی الله علیه واله وسلم) در تبیین مفردات قرآن براساس فرهنگ عرب، امام علی(علیه السلام) و شاگرد و پیرو ایشان ابن‌عباس بوده است.
2. آثار دانشمندان شیعه در مفردات و شرح کلمات قرآن در طول تاریخ این دانش نقطه عطف به‌شمار می‌آید و بیش‌ترین تأثیر را در تحول و تکامل این دانش به‌همراه داشته است. نخستین آثار در تاریخ تفسیر قرآن در حوزه دانش مفردات با عناوین غریب‌القرآن تألیف شدهاند. بنابراین غریب‌القرآن را می‌توان از شاخه‌های دانش مفردات قرآن به‌شمار آورد.
3. نخستین اثر با عنوان غریب‌القرآن، به دو صورت گزارش شده است: نخستین اثر روایت شده در موضوع غریب‌القرآن و نخستین اثر نگارش یافته در غریب‌القرآن. در هر دو بخش دانشمندان شیعه پیشتاز بودهاند. در بخش روایت، نخستین اثر، سه روایت در موضوع غریب‌القرآن از ابن‌عباس نقل شده است. ابن‌عباس از اصحاب و شاگردان خاص امام علی(علیه السلام) بوده و بیش‌ترین دانش تفسیری خود را از آن حضرت برگرفته است. با این‌حال وی از میان صحابه، مقبول‌ترین چهره تفسیر نزد اهل‌تسنن نیز به‌شمارمی‌رود و بیش‌ترین تفسیر از وی نقل شده است.
4. در بخش تألیف نیز نخستین کتاب غریب‌القرآن تألیف زیدبن علی‌بن الحسینِ شهید بوده است. البته برخی بر این باورند که این کتاب را روایت کرده و نخستین تألیف در موضوع غریب‌القرآن را از آنِ ابان‌‌‌بن تغلب شیعی از اصحاب امام سجاد، امام باقر و امام صادق(علیهم السلام) می‌دانند.
5. نخستین کتاب لغت که نقش مؤثری در تبیین مفردات قرآن داشته و دارد، و شاید از اهداف اصلی آن شرح مفردات قرآن بوده، کتاب العینِ خلیل است که منابع زیادی بر شیعی‌بودن او گواهی می‌دهند.
6. با فرض تشیع راغب اصفهانی، نخستین اثر مفردات قرآن جامع را نیز دانشمندان شیعی تألیف کرده‌اند. کتاب مفردات قرآن، برترین، دقیق‌ترین و بی‌نظیرترین کتاب در شرح مفردات قرآن است که با تکیه بر فرهنگ عربی و خود قرآن مجید به شرح کلمات قرآن پرداخته و نزد شیعه و اهل‌تسنن مقبولیت دارد. مفردات راغب، تأثیرگذارترین اثر مفردات قرآن بر همه کتاب‌های مفرداتی است که پس از راغب تا زمان معاصر نگاشته شده است. اخیراً مجمع‌اللغة‌العربیة برای کشور مصر در تألیف کتاب معجم الفاظ‌القرآن، بیش از هر چیز تحت‌تأثیر راغب بوده است.
7. در طول تاریخ تفسیر تا دوره معاصر، دانشمندان شیعی در تألیف آثار فراوان و متنوع در دانش مفردات و غریب‌القرآن، اهتمام فراوان و نقش مؤثری داشته‌اند. آثار دانشمندان شیعه در موضوع مفردات قرآن در دوره متقدم تا قرن پنجم تنوع، تحولات گسترده و غنای زیادی داشته است، اما در قرون میانی، بیش‌تر حالت تقلیدی به خود گرفته است.
8. در دوره معاصر تألیف درحوزه مفردات قرآن از سوی دانشمندان شیعی وارد مرحله جدیدی شده و آثار ارزش‌مندی به زبان عربی و فارسی پدید آمده و تحول گسترده‌ای در این دانش به‌وجود آورده است. از شاخص‌ترین آثار در این دوره، کتاب قاموس قرآن تألیف سیدعلیاکبر قرشی و نثر طوبی تألیف علامه شعرانی به زبان فارسی و کتاب التحقیق فی کلمات‌القرآن تألیف حسن مصطفوی و المعجم فی فقه لغة‌القرآن و سِرّ بلاغتی تألیف محمد واعظ‌زاده خراسانی به زبان عربی است. با توجه به گرایش مصطفوی در کتاب التحقیق به‌نظریه وضع الفاظ برای روح معانی، این کتاب یکی از سودمندترین کتاب‌های مفرداتی قرآن برای محققانی است که قصد دارند درباره استنباط علوم انسانی از قرآن پژوهش کنند.(84)
تا کنون هیچ نظری برای این مطلب درج نشده است.