آیین رحمت - معارف اسلامی و پاسخ به شبهات کلامی

«حجاب» در لغت به معنى چيزى است كه در ميان دو شى‏ء «حائل» مى‏ شود. در قرآن مجيد نيز اين كلمه همه جا به معنى «پرده» يا حائل به كار رفته است. در كلمات فقها از قديمترين ايام تا كنون در مورد پوشش زنان معمولا كلمه «ستر» به كار رفته است. به كار رفتن كلمه «حجاب» در پوشش زنان اصطلاحى جدید است.
بر اساس آنچه امروزه در میان مسلمانان فارسی زبان به کار می رود، مراد از حجاب، «پوشش اسلامی» است و مراد از پوشش اسلامي زن، به عنوان يكی از احكام وجوبی اسلام، اين است كه زن، هنگام معاشرت با مردان، بدن خود را بپوشاند و به جلوه گری و خودنمايی نپردازد. حجاب دارای دو بُعد ايجابی و سلبی است. بُعد ايجابی آن، وجوب پوشش بدن و بُعد سلبی آن، حرام بودن خودنمايی به نامحرم است؛ و اين دو بُعد بايد در كنار يكديگر باشد تا حجاب اسلامی محقق شود.
اگر به معنای عام، هر نوع پوشش و عمل مانع از وصول به گناه را حجاب بناميم، حجاب می تواند اقسام و انواع متفاوتی داشته باشد: مثل حجاب در «نگاه»، حجاب در «گفتار» و «حجاب رفتاری» در مقابل نامحرم. بنابراین مراد از حجاب اسلامی، پوشش و حريم قايل شدن در معاشرت زنان با مردان نامحرم در انحای مختلف رفتار، مثل نحوه ی پوشش، نگاه، حرف زدن و راه رفتن است.

از آنجا که مسأله «حجاب» از جمله موضوعاتی می باشد که زیاد مورد بحث قرار می گیرد، لازم است مفهوم آن در لغت و اصطلاح مشخص گردد.

معنی لغوی حجاب:
«حجاب» در لغت به معنى چيزى است كه در ميان دو شى‏ء «حائل» مى‏ شود؛(1) به همين جهت پرده‏ اى كه در ميان امعاء و قلب و ريه كشيده شده «حجاب حاجز» ناميده شده.

در قرآن مجيد نيز اين كلمه همه جا به معنى «پرده» يا حائل به كار رفته است، مانند آيه 45 سوره اسراء: «جَعَلْنا بَيْنَكَ وَ بَيْنَ الَّذِينَ لا يُؤْمِنُونَ بِالْآخِرَةِ حِجاباً مَسْتُوراً»؛ (ما در ميان تو و كسانى كه ايمان به آخرت نمى‏ آورند پرده پوشيده ‏اى قرار داديم). در آيه 32 سوره ص نيز مى‏ خوانيم: «حَتَّى تَوارَتْ بِالْحِجابِ»؛ (تا موقعى كه خورشيد در پشت پرده افق پنهان شد). و در آيه 51 سوره شورى آمده است: «وَ ما كانَ لِبَشَرٍ أَنْ يُكَلِّمَهُ اللَّهُ إِلَّا وَحْياً أَوْ مِنْ وَراءِ حِجابٍ»؛ (براى هيچ انسانى ممكن نيست كه خداوند با او سخن بگويد مگر از طريق وحى يا از پشت پرده‏ [غيب]).

در كلمات فقها از قديمترين ايام تا كنون در مورد پوشش زنان معمولا كلمه «ستر» به كار رفته است و پوشیدن دست و صورت هم با تعبیر «ستر الوجه و الكفين‏» مورد اختلاف فقها می باشد.(2) در روايات اسلامى نيز همين تعبير (ستر) يا شبيه آن وارد شده است، و به كار رفتن كلمه «حجاب» در پوشش زنان اصطلاحى است كه بيشتر در عصر ما پيدا شده و اگر در تواريخ و روايات پيدا شود بسيار كم است.

معنی اصطلاحی حجاب:
بر اساس آنچه امروزه در میان مسلمانان فارسی زبان به کار می رود، مراد از حجاب، «پوشش اسلامی» است،(3) و مراد از پوشش اسلامي زن، به عنوان يكي از احكام وجوبی اسلام، اين است كه زن، هنگام معاشرت با مردان، بدن خود را بپوشاند و به جلوه گري و خودنمايی نپردازد.

در آیات مختلفی به این معنا تاکید شده است که به برخی از آنها اشاره می کنیم:

1) در آیه 31 سوره نور می خوانیم: «وَ قُلْ لِلْمُؤْمِناتِ يَغْضُضْنَ مِنْ أَبْصارِهِنَّ وَ يَحْفَظْنَ فُرُوجَهُنَّ وَ لا يُبْدِينَ زِينَتَهُنَّ إِلاَّ ما ظَهَرَ مِنْها وَ لْيَضْرِبْنَ بِخُمُرِهِنَّ عَلى‏ جُيُوبِهِنَّ...»؛ (و به زنان با ايمان بگو چشم هاى خود را [از نگاه هوس ‏آلود] فرو گيرند، و دامان خويش را حفظ كنند، و زينت خود را جز آن مقدار كه ظاهر است آشكار ننمايند، و [اطراف] روسرى‏ هاى خود را بر سينه خود افكنند [تا گردن و سينه با آن پوشانده شود]...).
طبق این آیه زنان باید سر و گردن خود را از نامحرم بپوشند و حق ندارند زينتهايى كه معمولا پنهانى است آشكار سازند هر چند اندامشان نمايان نشود و به اين ترتيب آشكار كردن لباسهاى زينتى مخصوصى را كه در زير لباس عادى يا چادر مى ‏پوشند مجاز نيست، چرا كه قرآن از ظاهر ساختن چنين زينتهايى نهى كرده است. با توجه به شأن نزول این آیه و سیاق آن، زنان قبل از نزول این آيه، دامنه روسرى خود را به شانه‏ ها يا پشت سر مى‏ افكندند، به طورى كه گردن و كمى از سينه آنها نمايان مى ‏شد، قرآن دستور مى‏ دهد روسرى خود را بر گريبان خود بيافكنند تا هم گردن و هم آن قسمت از سينه كه بيرون است مستور گردد.(4) ضمنا دستورى كه این آيه در مورد انداختن گوشه مقنعه به روى گريبان مى‏ دهد، مفهومش پوشانيدن تمام سر و گردن و سينه است و سخنى از پوشانيدن صورت در آن نيست. به همین دلیل صورت و کفین از حکم وجوب پوشیدن استثناء شده است.(5)

2) در آیه 33 سوره احزاب نیز می خوانیم: «وَ قَرْنَ فِي بُيُوتِكُنَّ وَ لا تَبَرَّجْنَ تَبَرُّجَ الْجاهِلِيَّةِ الْأُولى‏»؛ (و در خانه‏ هاى خود بمانيد و همچون جاهليت نخستين [در ميان مردم] ظاهر نشويد). به طورى كه در تواريخ آمده در آن موقع زنان حجاب درستى نداشتند، و دنباله روسرى‏ هاى خود را به پشت سر مى‏ انداختند به طورى كه گلو و قسمتى از سينه و گردنبند و گوشواره ‏هاى آنها نمايان بود، و به اين ترتيب قرآن همسران پيامبر(ص) را از اين گونه اعمال باز مى‏ دارد. بدون شك اين يك حكم عام است، و تكيه آيات بر زنان پيامبر(ص) به عنوان تاكيد بيشتر است، درست مثل اينكه به شخص دانشمندى بگوئيم تو كه دانشمندى دروغ مگو، مفهومش اين نيست كه دروغ گفتن براى ديگران مجاز است، بلكه‏ منظور اين است كه يك مرد عالم بايد به صورت مؤكدتر و جدى‏ ترى از اين كار پرهيز كند.(6)

3) همچنین در آیه 59 سوره احزاب می خوانیم: «يا أَيُّهَا النَّبِيُّ قُلْ لِأَزْواجِكَ وَ بَناتِكَ وَ نِساءِ الْمُؤْمِنِينَ يُدْنِينَ عَلَيْهِنَّ مِنْ جَلابِيبِهِنَّ ذلِكَ أَدْنى‏ أَنْ يُعْرَفْنَ فَلا يُؤْذَيْن‏...»؛ (اى پيامبر! به همسران و دخترانت و زنان مؤمنان بگو جلبابها [روسرى‏ هاى بلند] خود را بر خويش فرو افكنند. اين كار براى اينكه [از كنيزان و آلودگان] شناخته شوند و مورد آزار قرار نگيرند بهتر است‏). در آن زمان معمول بوده است كه كنيزان بدون پوشيدن سر و گردن از منزل بيرون مى‏ آمدند، و از آنجا كه از نظر اخلاقى وضع خوبى نداشتند گاهى بعضى از جوانان هرزه مزاحم آنها مى ‏شدند، در اينجا به زنان آزاد مسلمان دستور داده شد كه حجاب اسلامى را كاملا رعايت كنند تا از كنيزان شناخته شوند و بهانه‏ اى براى مزاحمت به دست هرزگان ندهند. بديهى است مفهوم اين سخن آن نيست كه اوباش حق داشتند مزاحم كنيزان شوند، بلكه منظور اين است كه بهانه را از دست افراد فاسد بگيرند. ديگر اينكه هدف اين است كه زنان مسلمان در پوشيدن حجاب سهل‏ انگار و بى اعتنا نباشند، مثل بعضى از زنان بى بند و بار كه در عين داشتن حجاب آن چنان بى‏ پروا و لاابالى هستند كه غالبا قسمت هايى از بدن هاى آنان نمايان است و همين معنى توجه افراد هرزه را به آنها جلب مى‏ كند.

منظور از «جلباب»؟
در اينكه منظور از «جلباب» چيست مفسران و ارباب لغت چند معنى براى آن ذكر كرده ‏اند:
1. ملحفه (چادر) و پارچه بزرگى كه از روسرى بلندتر است و سر و گردن و سينه ‏ها را مى‏ پوشاند.(7)
2. مقنعه و خمار (روسرى).
3. پيراهن گشاد.

گرچه اين معانى با هم متفاوتند ولى قدر مشترك همه آنها اين است كه بدن را به وسيله آن بپوشاند (ضمنا بايد توجه داشت «جلباب» به كسر و فتح جيم هر دو قرائت مى‏ شود). اما بيشتر به نظر مى‏ رسد كه منظور پوششى است كه از روسرى بزرگتر و از چادر كوچكتر است چنان كه نويسنده «لسان العرب»(8) روى آن تكيه كرده است. و منظور از «يدنين»؛ (نزديك كنند) اين است كه زنان «جلباب» را به بدن خويش نزديك سازند تا درست آنها را محفوظ دارد، نه اينكه آن را آزاد بگذارند به طورى كه گاه و بيگاه كنار رود و بدن آشكار گردد، و به تعبير ساده خودمان لباس خود را جمع و جور كنند.(9)

جمع بندی:
بنابراين حجاب به معنای پوشش اسلامي بانوان، داراي دو بُعد ايجابی و سلبی است. بُعد ايجابي آن، وجوب پوشش بدن و بُعد سلبي آن، حرام بودن خودنمايی به نامحرم است؛ و اين دو بُعد بايد در كنار يكديگر باشد تا حجاب اسلامی محقق شود؛ گاهي ممكن است بُعد اول باشد، ولي بُعد دوم نباشد، در اين صورت نمی توان گفت كه حجاب اسلامي محقق شده است.

اگر به معنای عام، هر نوع پوشش و عمل مانع از وصول به گناه را حجاب بناميم، حجاب می تواند اقسام و انواع متفاوتي داشته باشد؛ چنانکه قرآن به برخی از آنها اشاره کرده است:
مثل حجاب و پوشش در «نگاه» كه مردان و زنان در مواجهه با نامحرم به آن توصيه شده اند: «قُلْ لِلْمُؤْمِنِينَ يَغُضُّوا مِنْ أَبْصارِهِمْ»(10)؛ (اي رسول ما به مردان مؤمن بگو تا چشم ها را از نگاه ناروا بپوشند).
و «قُلْ لِلْمُؤْمِناتِ يَغْضُضْنَ مِنْ أَبْصارِهِنَّ»(11)؛ (اي رسول به زنان مؤمن بگو تا چشم ها را از نگاه ناروا بپوشند).
نوع ديگر حجاب و پوشش قرآنی، «حجاب گفتاری» زنان در مقابل نامحرم است: «فَلا تَخْضَعْنَ بِالْقَوْلِ فَيَطْمَعَ الَّذِي فِي قَلْبِهِ مَرَضٌ»(12)؛ (پس زنهار نازك و نرم با مردان سخن نگوييد؛ مبادا آن كه دلش بيمار [هوا و هوس] است به طمع افتد).
نوع ديگر حجاب و پوشش قرآني، «حجاب رفتاری» زنان در مقابل نامحرم است. به زنان دستور داده شده است به گونه اي راه نروند كه با نشان دادن زينت های خود باعث جلب توجه نامحرم شوند: «وَ لا يَضْرِبْنَ بِأَرْجُلِهِنَّ لِيُعْلَمَ ما يُخْفِينَ مِنْ زِينَتِهِنَّ»(13)؛ (و آن طور پاي به زمين نزنند كه خلخال و زيور پنهان پاهايشان معلوم شود).

از مجموع مباحث طرح شده به روشني استفاده می شود كه مراد از حجاب اسلامی، پوشش و حريم قايل شدن در معاشرت زنان با مردان نامحرم در انحای مختلف رفتار، مثل نحوه ي پوشش، نگاه، حرف زدن و راه رفتن است.