آیین رحمت - معارف اسلامی و پاسخ به شبهات کلامی

نمی توان تاريخ دقيقى براى تأسيس نخستين زندان ذكر كرد؛ اما از آن روز كه حكومتى به وجود آمد ظاهراً زندانى هم وجود داشت. غير از حكّام، افراد ديگرى مانند مالكان و ... براى تنبيه رعاياى خود زندانهايى داشتند. به اتفاق مورخان در زمان پيامبر(ص) به علت عدم گستردگی جامعه اسلامی زندان وجود نداشت؛ امّا در عين حال در مورد مجرمانى كه بايد بازداشت مى شدند، بدهكارانى كه بدهی خود را پرداخت نمی کردند و اسيران جنگى راه هايی مانند زندانی كردن در گوشه مسجد، دالان خانه، خانه، مسئله بردگى اسيران و ... استفاده می شد.

هيچ كس نمى تواند تاريخ دقيقى براى تأسيس نخستين زندان در تاريخ بشريّت ذكر كند؛ زيرا اين مسئله تقريباً به قديمى‌ ترين ايامى كه زندگى اجتماعى بشر شروع شد باز مى گردد، و از آن روز كه حكومتى به وجود آمد ظاهراً زندانى وجود داشت؛ بلكه غير از حكّام، افراد ديگرى مانند: مالكان جبّار و ارباب هاى ستمگر براى تنبيه رعاياى خود زندانهايى داشتند؛ حتّى گاهى آنها را در جايگاه حيوانات زندانى مى كردند! در مورد پيدايش زندان در اسلام تقريباً مورّخان اتّفاق نظر دارند كه در عصر پيامبر(صلى الله عليه وآله) زندان به طور رسمى وجود نداشت. اين، نه به خاطر آن بود كه پيامبر(صلى الله عليه وآله) وجود زندان را نامشروع مى دانست، بلكه بيشتر بخاطر عدم گستردگى جامعه اسلامى بود و مخصوصاً در آغاز اسلام تعهد مردم به قوانين الهى بيشتر بود و متخلّف كمتر يافت مى شد.
لذا در آيات قرآن نيز جمله‌ اى كه نشان دهد در آن عصر زندانى وجود داشته مطلقاً ديده نمى‌ شود. امّا در عين حال در مورد مجرمانى كه بايد بازداشت مى شدند تا تكليف آنها روشن گردد، يا بدهكارانى كه با داشتن امكانات از پرداخت بدهى خود سرباز مى زدند، يا اسيرانى كه در جنگ هاى اسلامى به دست مسلمانان مى افتادند از طرق ديگرى استفاده مى شد، از جمله:
1ـ گاه مجرمان را در گوشه اى از مسجد زندانى مى كردند، و از آنجا كه قفل و بندى در كار نبود كسى را مراقب او مى كردند كه فرار نكند؛ يا خطى به دورش مى كشيدند و به او سفارش مى كردند كه قدم از آن دايره بيرون نگذارد؛ و گرنه مسئول است! و او هم به دلايل خاصّ اجتماعى و اينكه مبادا جرمش سنگين تر شود پا از دايره بيرون نمى گذاشت، و شايد تعبير به «ترسيم» در بعضى از روايات اشاره به همين مطلب است.
2ـ زندانى كردن در «دالان خانه»؛ زيرا بسيارى از خانه ها دالانى داشت كه ميان در خانه و صحن حياط قرار گرفته بود و چه بسا طرف داخلى حياط نيز داراى در بود و اگر هر دو در بسته مى شد عملا دالان تبديل به زندان مى گرديد.
3ـ «خانه»، خود نوع ديگرى از زندان بود؛ چنانكه قرآن دستور مى دهد كه «زنان بدكار را در خانه ها، زندانى كنيد تا مرگشان فرا رسد».(1) البته اين حكم قبل از نزول حدّ زناكاران بود و با نزول آن، حكم مزبور نسخ شد.
4ـ «ملازمت» شكل ديگرى از زندان بود، به اين ترتيب كه مثلا شخص طلبكار، بدهكار متمكن را همراه خود مى برد و از او جدا نمى شد تا حقّش را ادا كند.
5ـ مسئله «بردگى اسيران» نيز جانشين زندان بود كه احكام آن در فقه اسلامى مشروحاً آمده است.
البته اينها اشكال بسيار ساده و ابتدايى زندان بود كه با گذشت زمان و گسترش جامعه اسلامى و پيچيدگى زندگى و افزايش عدد مجرمان اين امر تغيير شكل بسيار يافت و زندان به صورت يك ساختمان مخصوص به وجود آمد، هر چند در كشورهاى ديگر از قرنها قبل زندان به طور كامل وجود داشت.(2)