آیین رحمت - معارف اسلامی و پاسخ به شبهات کلامی

امام علي(ع) در خطبه 91، به سراغ کوچکترین موجودات جهان می رود و يادآور مي شود كه علم و آگاهی خداوند به حدي است كه از درون لانه هاى تابستانى مورچگان، خانه هاى زمستانى حشرات، آهنگ اندوهبار زنان غمديده، صداى آهسته گام ها، جايگاه پرورش ميوه ها در درون غلاف شكوفه ها، مخفى گاه هاى وحوش در درون غارهاى كوه ها و اعماق درّه ها، نهانگاه پشه ها در ميان ساقه ها و پوست هاى درختان، محلّ پيوستگى برگ ها به شاخه ها و از جاى حركت نطفه ها از صلب پدران و آميزش با نطفه مادران در درون رحم ها مطّلع است.

امام علي(علیه السلام) در فرازی از خطبه 91 «نهج البلاغه» پس از بیان علم خداوند به اسرار درون انسان، به سراغ كوچكترين موجودات جهان مى رود و مى فرمايد: (خداوند از درون لانه هاى تابستانى مورچگان، و خانه هاى زمستانى حشرات، و آهنگ اندوهبار زنان غمديده، و صداى آهسته گام ها آگاهى دارد)؛ «وَ مَصَائِفُ(1) الذَّرِّ، وَ مَشَاتِي(2) الْهَوَامِّ(3) وَ رَجْعِ الْحَنِينِ(4) مِنَ الْمُولَهَاتِ(5) وَ هَمْسِ(6) الْأَقْدَامِ».
تكيه بر خانه هاى تابستانى مورچگان، از اين نظر است كه در تابستان كانون پر جوش و خروشى است كه انسان را به ياد يك جامعه فعّال و پر تلاش - كه با نظم و تدبير خاصّى اداره مى شود - مى اندازد و تكيه بر خانه هاى زمستانى حشرات، شايد از اين نظر است كه آنها در زمستان در خواب عميقى فرو مى روند و گاه چندين ماه طول مى كشد، كه به «خواب زمستانى» معروف است؛ خانه هاى آنها در اين فصل، شبيه گورستانى است خاموش؛ در حالى كه در واقع مركز تجمع زندگان است.
تكيه بر ناله هاى اندوهبار زنان غمديده و صداى آهسته قدم ها از اين نظر است كه هر كدام را صداى خاصّى است و بيانگر واقعيت جداگانه اى. يكى از سوز و درد درونى حكايت مى كند و ديگرى از مخفى كارى و احتياط؛ يعنى خداوند هم از مراكز پر ازدحام باخبر است و هم از مكان هاى خاموش.
در ادامه اين سخن، باز انگشت روى امور ديگرى از امور لطيف و ظريف و مخفى و پنهان گذارده و شمول علم بى پايان پروردگار را نسبت به آن، با تعبيراتى بسيار جالب و زيبا روشن مى سازد. مى فرمايد: (خداوند از جايگاه پرورش ميوه ها در درون غلاف شكوفه ها، و از مخفى گاه هاى وحوش در درون غارهاى كوه ها و اعماق درّه ها و از نهانگاه پشه ها در ميان ساقه ها و پوست هاى درختان، و از محلّ پيوستگى برگ ها به شاخه ها و از جاى حركت نطفه ها از صلب [پدران] و آميزش با نطفه [مادران] در درون رحم ها مطّلع است)؛ «وَ مُنْفَسَحِ(7) الثَّمَرَةِ مِنْ وَلَائِجِ(8) غُلُفِ(9) الْأَكْمَامِ(10)، وَ مُنْقَمَعِ(11) الْوُحُوشِ مِنْ غِيرَانِ(12) الْجِبَالِ وَ أَوْدِيَتِهَا، وَ مُخْتَبَاءِ الْبَعُوضِ بَيْنَ سُوقِ(13) الأَشْجَارِ وَ أَلْحِيَتِهَا(14)، وَ مَغْرِزِ(15) الأَوْرَاقِ مِنَ الْأَفْنَانِ(16)، وَ مَحَطِّ الْأَمْشَاجِ(17) مِنْ مَسَارِبِ(18) الْأَصْلَابِ».
اگر انسان به تعداد ميوه هاى درختان و عدد وحوش بيابان و پشه ها و برگ هاى درختان و نطفه هاى مردان و زنان و جزئيّات آنها فكر كند - كه چه رقم شگفت انگيزى را تشكيل مى دهد - و توجّه داشته باشد كه خداوند از تمام اين جزئيّات باخبر است، آنگاه احساس مى كند كه در هر جا و در هر زمان و در همه حال، از اعمال و نيّات او به خوبى آگاه است.
سپس به سراغ بخش ديگرى از ريزه كارى هاى جهان آفرينش و حوادث حساب شده و موجودات مختلف آن مى رود و چنين مى افزايد: (خداوند از ابرهاى رقيقى كه [در آسمان] پيدا مى شود سپس به هم پيوسته، متراكم مى گردد و نيز از ريزش قطرات باران از ابرهاى متراكم و آنچه گردبادها با دامان خويش از روى زمين بر مى گيرند و باران ها با سيلاب خود آن را فرو مى نشانند و محو مى كنند و از فرو رفتن جانوران زمين در ميان تپّه هاى شن، [در همه جا و هر زمان و در هر حال] به خوبى آگاه است!)؛ «وَ نَاشِئَةِ الْغُيُومِ وَ مُتَلَاحِمِهَا، وَ دُرُورِ قَطْرِ السَّحَابِ فِي مُتَرَاكِمِهَا، وَ مَا تَسْفِي(19) الْأَعَاصِيرُ(20) بِذُيُولِهَا، وَ تَعْفُو(21) الْأَمْطَارُ بِسُيُولِهَا، وَ عَوْمِ(22) بَنَاتِ الْأَرضِ فِي كُثْبَانِ(23) الرِّمَالِ».
آرى! او كه از تمام دقايق عالم هستى و از جزئيّات مخلوقاتِ جاندار و بى جان در زمين و آسمان، در هر شرايط و در هر حالت، آگاه است؛ و از پيدايش و گسترش و جابجايى و حركات آنها، دقيقاً باخبر است؛ چگونه ممكن است از اعماق نيّات من بى خبر باشد؟!(24)