آیین رحمت - معارف اسلامی و پاسخ به شبهات کلامی

امام علي(ع) در خطبه 91، درباره گستردگی علم خداوند نسبت به عالم هستی سخن گفته است و آگاهی پروردگار را نسبت به جايگاه پرندگان در قلّه بلند كوهها، نغمه مرغان خواننده در آشيانه هاى تاريك، لؤلؤهاي پنهان در دل صدف ها، احساسِ هرگونه حركت، آهنگ هر سخن، جنبش هر لب، جايگاه هر انسان، وزن هر مورچه، ناله هر صاحب اندوه و غم، ناله و فرياد حيوانات وحشى در بيابانها، گناهان بندگان در خلوتگاهها، آمد و شد ماهيان در اقيانوس هاى ژرف و تلاطم امواج آب بر اثر وزش تندبادها و ... خاطر نشان نموده است.

امام علي(علیه السلام) در فرازی از خطبه 91 «نهج البلاغه» با تعبيراتى بسيار جذّاب و الفاظى شيرين و گويا مي خواهد پرده از علم خداوند به تمام ريزه كارى هاى اين عالَم بر دارد و چنان با موشكافى اين بحث را دنبال مى كند كه در هيچ سخنى مانند آن ديده نشده است و با مطالعه آن، انسان به يقين باور مى كند كه اين، گفتار كسى است كه با جهان ماوراى طبيعت ارتباط دارد و علم و دانش او از سرچشمه علم الهى مى جوشد. امام(ع) نخست به سراغ پرندگان آسمان مى رود و مى فرمايد: (خداوند از جايگاه بالداران در قلّه بلند كوهها و از نغمه مرغان خواننده در آشيانه هاى تاريك با خبر است)؛ «وَ مُسْتَقَرِّ ذَوَاتِ الْأَجْنِحَةِ بِذُرَا(1) شَنَاخِيبِ(2) الْجِبَالِ، وَ تَغْرِيدِ(3) ذَوَاتِ الْمَنْطِقِ فِي دَيَاجِيرِ(4) الْأَوْكَارِ(5)».
مى دانيم هر يك از پرندگان، لانه اى مخصوص و متناسب با خويش مى سازد كه با هم بسيار متفاوتند و نيز مى دانيم نغمه هاى مرغان انواع و اقسامى دارد كه هر كدام بيانگر مطلبى است؛ آرى خداوند از تمام جزئيات آنها آگاهى دارد. سپس به اعماق درياها گام مى نهد و از صدف ها و لؤلؤها و امواج سخن مى گويد و مى فرمايد: (خداوند از لؤلؤهايى كه در دل صدف ها پنهان است، و امواج دريا كه آنها را در دامن خويش پرورش داده، آگاهى دارد)؛ «وَ مَا أَوْعَبَتْهُ(6) الْأَصْدَافُ، و حَضَنَتْ عَلَيْهِ أَمْوَاجُ الْبِحَارِ».
آنگاه به نظام نور و ظلمت در جهان آفرينش و زندگى انسان ها پرداخته، مى افزايد: (خدا از آنچه تاريكى شب آن را فرا گرفته و يا خورشيد به آن نورافشانده و آنچه ظلمت ها و امواج نور، يكى بعد از ديگرى آن را در بر مى گيرد، با خبر است)؛ «مَا غَشِيَتْهُ سُدْفَةُ(7) لَيْلٍ أَوْ ذَرَّ(8) عَلَيْهِ شَارِقُ نَهَارٍ، وَ مَا أعْتَقَبَتْ عَلَيْهِ أَطْبَاقُ الدَّيَاجِيرِ، وَ سُبُحَاتُ(9) النُّورِ».
و از آنجا به سراغ حركات مختلف انسان مى رود و مى افزايد: (او از اثر هر گام، و احساسِ هرگونه حركت، و آهنگ هر سخن، و جنبش هر لب، و جايگاه هر انسانى آگاه است)؛ «وَ أَثَرِ كُلِّ خَطْوَةٍ، وَ حِسِّ كُلِّ حَرَكَةٍ، وَ رَجْعِ كُلِّ كَلِمَةٍ، وَ تَحْرِيكِ كُلِّ شَفَةٍ، وَ مُسْتَقَرِّ كُلِّ نَسَمَةٍ». سپس به سراغ كوچكترين ذرّات و مخفى ترين صداها مى رود؛ مى فرمايد: (از وزن هر مورچه، و ناله هر صاحب اندوه و غمى اطلاع دارد)؛ «وَ مِثْقَالِ كُلِّ ذَرَّةٍ، وَ هَمَاهِمِ(10) كُلِّ نَفْسٍ هَامَّةٍ(11)».
و از آنجا توجّه خود را به درختان و ميوه ها و انسان ها و نطفه ها كه شباهت زيادى با هم دارند، معطوف مى دارد و مى فرمايد: (او آنچه از ميوه ها بر شاخه هاى درختان قرار گرفته و برگ هايى كه روى زمين ريخته مى شود، و قرارگاه نطفه، يا جمع شدن خون و مضغه ها يا پرورش يافتن انسان و ساير مخلوقات و مبدأ آفرينش آنها، آرى! از همه اينها و تمام جزئيّات آن و اسرار درون و برون آنها، به خوبى آگاه است)؛ «وَ مَا عَلَيْهَا مِنْ ثَمَرِ شَجَرَةٍ، أَوْ ساقِطِ وَرَقَةٍ، أَوْ قَرَارِةِ نُطْفَةٍ، أَوْ نُقَاعَةِ(12) دَمٍ وَ مُضْغَةٍ، أَوْ نَاشِئَةِ خَلْقٍ وَ سُلَالَةٍ».
بياناتى كه مولا اميرمؤمنان علي(عليه السلام) در اين بخش از خطبه درباره وسعت علم پروردگار فرموده و جزئيّات عجيبى را مورد دقّت قرار داده، انسان را به ياد آيه شريفه سوره «لقمان» مى اندازد كه مى فرمايد: «وَ لَوْ أَنَّ مَا فِي الْأَرْضِ مِنْ شَجَرَةٍ أَقْلَامٌ وَ الْبَحْرُ يَمُدُّهُ مِنْ بَعْدِهِ سَبْعَةُ أَبْحُرٍ مَا نَفِدَتْ كَلِمَاتُ اللهِ إِنَّ اللهَ عَزِيزٌ حَكِيمٌ»(13)؛ (اگر تمام درختان روى زمين [براى نوشتن كلمات خدا] قلم شوند و دريا براى آن مركّب گردد و هفت دريا به آن افزوده شود تا كلمات الهى [معلومات خدا] را بنويسند [قلم ها و درياها تمام مى شوند، ولى] كلمات خداوند تمام نمى شود؛ چرا كه خدا قادر و حكيم است).
اگر به اين نكته توجّه كنيم كه آنچه مولا اميرمؤمنان(عليه السلام) بيان فرموده، غالباً مربوط به كره زمين و مخلوقات آن است؛ حال آنكه در اين فضاى عظيم آسمان ها، ممكن است ميليون ها، يا ميلياردها كرات آسمانى با عجايب و شگفتي هاى زيادى باشد كه خداوند به تمام جزئيّات آنها آگاهى دارد و نيز اگر به اين نكته توجه كنيم كه اين جهان، ميلياردها سال قبل از ما بوده و معلوم نيست تا كى ادامه خواهد يافت؛ اگر حوادثى را كه در اين زمان فوق العاده طولانى روى مى دهد، بر آنچه گفته شد بيافزاييم سر از اعداد و ارقامى در مى آورد كه هيچ كس قادر به بيان آن نيست و جز خدا آن را نمى داند.
ولى نبايد فراموش كرد كه هدف امام(عليه السلام) از بيان اين حقايق و دقايق، از يك سو، افزايش معرفة الله در شنوندگان است و از سوى ديگر، تربيت نفوس انسانى به خاطر حضور در محضر خداوند در همه حال و آگاهى او از جزئيّاتِ اعمال و نيّات انسان مى باشد.
شاهد اين سخن همان جمله هاى پرمعنايى است كه امام(عليه السلام) در خطبه 198 بيان فرمود: «يَعْلَمُ عَجِيجَ الْوُحُوشِ فِي الْفَلَوَاتِ، وَ مَعَاصِيَ الْعِبَادِ فِي الْخَلَوَاتِ، وَ اخْتِلَافَ النِّينَانِ فِي الْبِحَارِ الْغَامِرَاتِ، وَ تَلَاطُمَ الْمَاءِ بِالرِّيَاحِ الْعَاصِفَاتِ»؛ (خداوند ناله و فرياد حيوانات وحشى را در بيابانها، و گناه و معاصى بندگان را در خلوتگاهها، و آمد و شد ماهيان را در اقيانوس هاى ژرف، و تلاطم امواج آب بر اثر وزش تندبادها را مى داند).(14)