آیین رحمت - معارف اسلامی و پاسخ به شبهات کلامی

دروغ آثار ویران گر مادی و معنوی در زندگی انسان دارد. اما با این حال مواردی از حکم ممنوعیت آن استثـناء شده است؛ مانند دروغ گفتن برای رفع کدورت بین افراد؛ اغفال دشمن؛ هنگام تقیه و تمام موادی که جان و ناموس انسان به خطر افتاده باشد. البته انسان نباید برای كارهاى جزئى و با توسل به اين استثنائات، دستاويزى براى دروغ گفتن ایجاد نماید. در واقع تجويز دروغ، مانند حلال بودن خوردن مردار در حالت اضطرار می باشد كه باید به قدر ضرورت و تنها در مواردى كه راهى به جز آن وجود ندارد، اكتفا شود.

دروغ یکی از گناهانی است که همواره خطرات مادى، معنوى، فردى و اجتماعى زيادى براى انسان داشته، اما بر اساس روايات، سخنان فقها و علماى اخلاق، مواردى از حکم دروغ استثناء شده، که عبارتند از:
1ـ دروغ براى اصلاح ذات البين؛
2ـ دروغ براى اغفال دشمن در ميدان جنگ؛
3ـ دروغ در مقام تقيّه؛
4ـ براى دفع شرّ ظالمان؛
5ـ و تمام مواردى كه جان و ناموس انسان به خطر افتاده و براى نجات از خطر، راهى جز توسل به دروغ نيست.
تمام این موارد مشمول قاعده اهم و مهم است، مثلا هرگاه انسانی در چنگال جمعى متعصّب، بى منطق و بى رحم گرفتار شود، و از مذهب او سؤال كنند، که اگر حقيقت را بگويد فوراً خون او را مى ريزند، در این شرایط عقل و شرع به انسان اجازه مى دهند كه با پاسخ های دروغین جان خود را نجات دهد. يا زمانی كه اختلاف شديدى در بین دو نفر بروز كرده، انسان مى تواند با گفتن دروغى (مثلا فلان كس به تو علاقه زياد دارد و بارها در پشت سر ذكر خير شما را گفته) بين آن دو، صلح و آشتى برقرار سازد. البته انسان نباید به خاطر منافع شخصى و كارهاى جزئى متوسل به دروغ شود، و با توسل به اين استثنائات، دستاويزى براى دروغ گفتن ایجاد نماید، و به این بهانه براى هر موضوع جزئى دروغ بگويد. در واقع تجويز دروغ در اين موارد، همانند حلال بودن خوردن مردار (اكل ميته) در حال اضطرار می باشد كه بايد به مقدار ضرورت و تنها در مواردى كه راهى به جز آن وجود ندارد، اكتفا شود.
دليل اين استثنائات علاوه بر قاعده عقلى بالا (قاعده اهم و مهم) روايات متعددى است كه در منابع مختلف اسلامى از معصومين(عليهما السلام) نقل شده است؛ از جمله:

1- امام صادق(عليه السلام) در حديث معروفى می فرمایند: «لَيْسَ شَىْءٌ مِمّا حَرَّمَ اللّهُ اِلاّ وَ قَدْ اَحَلَّهُ لِمَنِ اضْطُرَّ اِلَيْهِ»(1)؛ (هيچ حرامى الهى نيست مگر اين كه خداوند آن را براى كسى كه مضطر شده است حلال فرموده).
2ـ حضرت على(عليه السلام)، از رسول خدا(صلى الله عليه وآله) نقل می کنند که آن حضرت می فرمودند: «اِحْلِفْ بِاللّهِ كاذِباً وَ نَجِّ اَخاكَ مِنَ القَتْلِ»(2)؛ (سوگند دروغ به نام خدا ياد كن و برادرت را از كشته شدن [به ناحق] نجات ده).
3ـ پیامبر(صلى الله عليه وآله) در حديثی می فرماویند: «كُلُّ الْكِذْبِ يَكْتُبُ عَلى إبنِ آدَمِ اِلاّ رَجُلٌ كَذَبَ بَيْنَ رَجُلَيْنِ يُصْلِحُ بَيْنَهُما»(3)؛ (هر دروغى در نامه عمل انسان نوشته مى شود، مگر كسى كه دروغ در ميان دو نفر بگويد تا ميان آن دو صلح برقرار گردد).
4ـ در حديث ديگرى از امام صادق(عليه السلام) آمده است: «اَلْكِذبُ مَذُمُومٌ اِلاّ فِى اَمْرَيْنِ دَفْعُ شَرِّ الْظَّلَمَةِ وَ اِصْلاحُ ذاتِ الْبَيْنِ»(4)؛ (دروغ نكوهيده است مگر در دو چيز، دفع شر ظالمان و اصلاح ذات البين).
5ـ در حديث ديگرى از رسول خدا(صلى الله عليه وآله) چنين نقل شده است: «كُلُّ الْكِذْبِ مَكْتُوبٌ كِذْباً لا مَحالَةَ اِلاّ اَنْ يَكْذِبُ الرَّجُلُ فِى الْحَرْبِ فَاِنَّ الْحَرْبَ خُدْعَةٌ اَوْ يَكُونُ بَيْنَ رَجُلَيْنِ شَخناءٌ فَيُصْلِحُ بَيْنَهُما اُوْ يُحَدِّثُ اِمْرَأَتَهُ يُرْضِيها»(5)؛ (تمام دروغ ها حتماً دروغ نوشته مى شود، مگر اين كه انسان در جنگ دروغ بگويد، زيرا [يكى از طرق پيروزى در] جنگ فريب [دشمن] است، يا در ميان دو نفر كينه و عدواتى باشد و او [به وسيله دروغ] ميان آنها صلح و آشتى برقرار سازد، يا با همسرش سخن مى گويد [كه واقعيت ندارد] به خاطر اين كه او را راضى كند).
منظور از جمله اخير اين نيست كه انسان هر چه بخواهد به همسرش دروغ بگويد بلكه ناظر به مواردى است كه همسر انسان توقّعات نابجايى دارد، كه در امكانات شوهر نمى گنجد، او با وعده دروغين، سر و صداى او را خاموش مى كند، و چه بسا با گذشت زمان فراموش شده، و درگيرى و منازعه اى پيش نخواهد آمد. اين معنى در مورد توقّعات غير منطقى شوهر نيز صادق است، و در بعضى از روايات نيز به آن اشاره شده است.(6)،(7)