آیین رحمت - معارف اسلامی و پاسخ به شبهات کلامی

امام علي(ع) در سخناني به فرزندش به تقسیم بندی علوم مي پردازد و می فرماید: «بهترين سخن، دانشى است كه سودمند باشد و دانشى كه نفعي نبخشد در آن خيرى نيست و دانشى كه [زيان بار است] سزاوار فراگرفتن نيست و سودى نمى بخشد». منظور امام(ع) از دانش هاى مفيد، علومى است كه انسان را در مسير قرب الى الله يارى بخشد؛ خواه در زمينه اعتقادات باشد يا عبادات و اخلاق و...؛ اما علوم بيهوده دانش هايى است كه نه خير دنيا در آن است و نه خير آخرت و گاه از آن براى سرگرمى و يا تفاخر استفاده مى شود.

امام علی(عليه السلام) در بخشی از نامه 31 «نهج البلاغه» به فرزندش امام حسن(علیه السلام) مى فرمايد: (وصيتم را به خوبى درك كن و آن را سرسرى مگير)؛ «وَ تَفَهَّمْ وَصِيَّتِي، وَ لَا تَذْهَبَنَّ عَنْكَ صَفْحاً(1)». سپس دليلى براى آن ذكر مى كند و علوم و دانش ها را ضمن آن، به سه بخش تقسيم مى نمايد و مى فرمايد: (زيرا بهترين سخن، دانشى است كه سودمند باشد و بدان دانشى كه نفعي نبخشد در آن خيرى نيست و دانشى كه [زيان بار است] سزاوار فراگرفتن نيست و سودى نمى بخشد)؛ «فَإِنَّ خَيْرَ الْقَوْلِ مَا نَفَعَ، وَ اعْلَمْ أَنَّهُ لَا خَيْرَ فِي عِلْمٍ لَا يَنْفَعُ، وَ لَا يُنْتَفَعُ بِعِلْمٍ لَا يَحِقُّ تَعَلُّمُهُ».
دانش هاى مفيد، علومى است كه انسان را در مسير قرب الى الله يارى مى بخشد؛ خواه در زمينه اعتقادات باشد يا عبادات و اخلاق و...، دنياى او را به صورت آبرومند تأمين مى كند و از فقرى كه مايه كفر و روسياهى است رهايى مى بخشد.
علوم بيهوده دانش هايى است كه نه خير دنيا در آن است و نه خير آخرت و گاه از آن براى سرگرمى و يا تفاخر استفاده مى شود؛ شبيه آنچه در حديث معروف وارد شده كه: «پيغمبر اكرم(صلى الله عليه وآله) مردى را در مسجد ديد كه گروهى اطراف او را گرفته اند، فرمود: اين چيست؟ عرض كردند: اين مرد علّامه است [و دانش فراوان دارد]، پيامبر(صلى الله عليه وآله) فرمود: علّامه چيست؟ عرض كردند: اين شخص آگاه ترين فرد به نَسَب هاى عرب و حوادث ايام جاهليّت و اشعار آنهاست. پيغمبر اكرم(صلى الله عليه وآله) فرمود: «ذَاكَ عِلْمٌ لَا يَضُرُّ مَنْ جَهِلَهُ وَ لَا يَنْفَعُ مَنْ عَلِمَهُ»؛ (اين علمى است كه هر كس آن را نداند زيانى نمى كند و آن كس كه آن را بداند سودى نمى برد)، سپس افزود: «إِنَّمَا الْعِلْمُ ثَلَاثَةٌ: آيَةٌ مُحْكَمَةٌ أَوْ فَرِيضَةٌ عَادِلَةٌ أَوْ سُنَّةٌ قَائِمَةٌ وَ مَا خَلَاهُنَّ فَهُوَ فَضْلٌ»؛ (علم تنها در سه چيز است: نشانه هاى روشن [در مسائل مربوط به خداشناسى و مبدأ و معاد] و علم مربوط به احكام الهى و واجبات و علوم مربوط به امور اخلاقى و سنّت ها و مستحبات و غير آن اضافى است)».(2)
البتّه علوم و دانش هايى كه به عمران و آبادى دنياى مردم كمك مى كند و آنها را از فقر و بيمارى و مشكلات ديگر رهايى مى بخشد نيز از علوم مفيدند؛ زيرا در واقع مقدمه اى براى آن سه گروه از علوم نافعند. در واقع علومى كه براى زندگى انسان ها نافع است، گاه جنبه معنوى دارد؛ مانند علم به معارف دينى و احكام و اخلاق انسانى و گاه جنبه مادى دارد؛ مانند تمام علومى كه براى زندگى مادى انسان ها لازم است نظير علم پزشكى، كشاورزى، فنون دفاعى، صنايع سبك و سنگين و ... و مى دانيم اگر اين علوم نباشد و زندگى مادى انسان به طور معقول اداره نشود مشكلات معنوى فراوانى به دنبال خواهد داشت. به همين دليل در اسلام يادگيري اين علوم به عنوان واجب كفايى معرفى شده است؛ يعنى بر هر گروهى لازم است به دنبال بخشى از اين علوم برود تا همه نيازهاى مادى جامعه اسلامى تأمين گردد و اگر در يك رشته به اندازه كافى متصديانى نداشته باشد، وجوب عينى پيدا مى كند.
مسلمانان در هر عصر و زمان به خصوص در عصر ما نبايد در اين علوم از ديگران عقب بمانند؛ بلكه بايد پرچمدار علم باشند همان گونه كه در قرون نخستينِ اسلام و چند قرن بعد از آن چنين بوده است.
قسم سوم از علوم، علوم زيان بار است؛ مانند علم سِحر و شعبده و علوم مربوط به توليد مواد حرام مانند شراب و مواد مخدر. در دنياى امروزِ ما، اين علوم فراوان تر از گذشته است؛ علومى كه تهيّه وسائل كشتار جمعى را به بشر مى آموزد مانند بمب اتم، سلاح هاى مرگبار شيميايى و امثال آن، آموختن و فراگرفتن اين گونه علوم از نظر اسلام حرام است؛ چرا كه به عنوان مقدّمه حرام محسوب مى شود.(3)