آیین رحمت - معارف اسلامی و پاسخ به شبهات کلامی

«تَوّاب» صيغه مبالغه از ماده «توبه» به معناى رجوع و بازگشت است و معمولا در بازگشت از گناه به كار مى رود. واژه توبه در قرآن هنگام نسبت دادن به بندگان با «اِلى» و موقع نسبت دادن به خدا با «عَلى» متعدى مى شود. نكته اين تفاوتِ تعبير در آن است كه بازگشت بندگان از گناه به اين صورت است كه گناه را ترك گويند و در مقام عذرخواهى برآيند؛ ولى بازگشت خداوند به اين است كه لطفى را كه به خاطر گناه از بندگانش دريغ داشته به آنها باز گرداند و چون از يك مقام بالا و والا است تعبير به «عَلى» شده است.

واژه «تَوّاب» صيغه مبالغه از ماده «توبه» است و «توبه» به گفته «مقاييس اللّغه» به معنى رجوع و بازگشت است و معمولا در بازگشت از گناه به كار مى رود همان گونه كه در «لسان العرب» آمده است. ولى «راغب» در «مفردات» تعبير ديگرى در تفسير آن دارد، او مى گويد: «توبه، ترك گناه به بهترين صورت ممكن است»، سپس عذرخواهى را به سه گونه تقسيم مى كند: «نخست اين كه كسى بگويد: من اصلا چنين گناهى را انجام نداده ام. دوم اين كه بگويد: انجام داده ام ولى دليلش چنين و چنان بوده است، (يعنى در مقام توجيه برآيد) سوم بگويد: انجام داده ام و بد كرده ام و ديگر نخواهم كرد، معناى توبه همين است و شكل چهارمى وجود ندارد». به هر حال اين وصف هنگامى كه در مورد خداوند به كار مى رود يا به معنى پذيرش توبه بندگان است و يا موفق داشتن آنها به توبه كردن، چنانكه مرحوم كفعمى در «مصباح» آورده است.
نكته قابل توجّه اين كه واژه توبه در قرآن مجيد هنگامى كه به بندگان نسبت داده مى شود معمولا با «اِلى» متعدى مى شود مانند: «تُوبُوا إِلَى اللهِ»(1)؛ (به سوى خدا توبه کنید)، و هنگامي كه به خدا نسبت داده مى شود معمولا با «عَلى» مى باشد. اين تفاوتِ تعبير، ظاهراً اشاره به نكته لطيفى است و آن اين كه «توبه» در هر حال به معنى بازگشت از گناه است، منتهی بازگشت بندگان از گناه به اين صورت است كه گناه را ترك گويند و در مقام عذرخواهى برآيند؛ ولى بازگشت خداوند به اين است كه لطف و رحمتى را كه به خاطر گناه از بندگانش دريغ داشته بود به آنها باز گرداند و چون از يك مقام بالا و والا است تعبير به «عَلى» شده كه معمولا در موارد «عُلُوّ» به كار مى رود.
همچنین ذكر وصف «توّاب» به صورت صيغه مبالغه نيز اشاره به اين نكته است كه اگر بنده اى يك يا چند بار گناه كرد و توبه را شكست مأيوس از عفو و رحمت او نگردد؛ چرا كه او توّاب يعنى بسيار توبه پذير است.
تأثير تربيتى توبه بر كسى پوشيده نيست؛ زيرا اگر درهاى توبه به روى بندگان بسته باشد ارتكاب يك گناه كافى است كه آنها را براى هميشه از لطف الهى مأيوس كند و به گرداب انواع گناهان بزرگتر بيفكند؛ امّا هنگامى كه اين در را به روى خود باز مى بينند و درياى رحمت الهى را به حكم توّاب بودنِ خداوند، مواج مشاهده مى كنند، در پى بازگشت و اصلاح و جبران خواهند بود و اين خود، نردبانِ تكاملِ انسان محسوب مى شود. از سوى ديگر اين درس را به انسان ها مى آموزد كه در برابر گناهِ زيردستان سختگير نباشند و راه بازگشت و اصلاح را به روى آنها بگشايند و همان اميدى را كه به عفو خدا دارند در عفو خود به ديگران بدهند.
تعبيراتى كه در روايات درباره توبه آمده است به قدرى جالب و زيبا است كه انسان را به سوى چنين خداوند توّابى جذب مى كند و آتشِ عشق او را در دلش شعله‌ور مى سازد. در حديثى از امام باقر(عليه السلام) مى خوانيم: «اِنَّ اللهَ تَعالَى اَشَدُّ فَرَحاً بِتَوبَةِ عَبدهِ مِنْ رَجُل اَضَلَّ رَاحِلَتَهُ وَ زادَهُ فى لَيْلَة ظُلَماء فَوَجَدها»(2)؛ (خداوند از توبه بنده اش بيش از كسى كه مركب و توشه خود را در بيابان در يك شب تاريك گم كرده و ناگهان آن را بيابد شاد مى گردد!). همچنین در حديث ديگرى توبه به عنوان محبوب ترين كارها نزد خدا معرفى شده، پيغمبر اكرم(صلى الله عليه وآله) فرمود: «وَ لَيْسَ اَحَبَّ اِلَى اللهِ مِنْ مُؤْمِنٍ تائبٍ اَوْ مُوْمِنَةٍ تائبَةٍ»(3)؛ (چيزى محبوب تر در نزد خدا از مرد مؤمن توبه كار و زن مؤمنه توبه كننده نيست).(4)