آیین رحمت - معارف اسلامی و پاسخ به شبهات کلامی

اولا: اطلاع معصومین و اولیاء از اعمال آدمی امری طبیعی در نظام تکوینی است؛ زیرا گناه و معصیت هر کس اثری وضعی در نظام تکوین می گذارد و بندگان صالح و متقی خدا قدرت تشخیص چنین آثاری را دارند و نه اینکه با تجسس در زندگی او، علیه او ظلمی را روا دارند. ثانیا: حضرات معصومین از آنجایی که وظیفه دارند هر کس را به اندازه قابلیتش یاری دهند، اطلاع شان از اعمال انسان می تواند زمینه کمک به شخص معصیت کار را فراهم کند. ثالثا: در نظر داشتن اطلاع معصومین از اعمال ما، می تواند ثأثیرات پیشگیرانه و تربیتی بر اعمال آدمی داشته باشد.

روایات زیادی در میراث حدیثی شیعه وجود دارد که دلالت بر عرضه اعمال خیر و شر انسان ها توسط خداوند بر پیامبر(صلی الله و علیه وآله) و ائمه(علیهم السلام) و در نتیجه اطلاع آن ذوات مقدسه از آن اعمال دارد. از سوی دیگر آموزه های قرآنی و اسلامی تأکید بسیار زیادی بر «ستار العیوب بودن» خداوند به خاطر لزوم حفظ آبروی مؤمنین و مذموم بودن فاش شدن خطاهای آنها برای دیگران دارد. حال در صورتی که آن روایات را با آن آموزه های قرآنی مقایسه کنیم، ممکن است این سؤال به ذهن برسد که آیا پدید آمدن چنین رسوایی ای برای بندگانِ امیدوار به ستارالعیوب بودن خداوند، نوعی ظلم در حق آنها نیست و منافاتی با عدالت خداوند پیدا نمی کند؟
پاسخ این سؤال را می توان ذیل این عناوین تشریح کرد:

اطلاع معصومین(علیهم السلام) زمینه کمک به شخص معصیت کار و اصلاح رفتار او
اطلاع پیامبر اکرم(صلی الله علیه وآله) و ائمه اهل بیت(علیهم السلام) از اعمال ناپسند آدمی، نه تنها موجبات رسوایی او و مظلوم واقع شدنش را در دستگاه تکوین الهی فراهم نمی آورد، بلکه نوعی کمک به او نیز محسوب می شود. خداوند هم از جهت تکوینى انسان را چنان آفریده است که بسیارى از عیب هایش پنهان است و هم از جهت تشریعى دستور داده مردم‌ عیب هاى همدیگر را بپوشانند.(1) ولی حضرات معصومین از آنجا که وظیفه دارند هر کس را به اندازه قابلیتش برای کمال یاری کنند(2) بایستی از همه اعمال و رفتارهای او اطلاع کامل یابند تا بتوانند با پوشاندن عیوب و اصلاح اعمالش، در دنیا و آخرت از شقاوت نجاتش دهند. درست همانند پزشکی که برای کمک به درمان مریض خود، باید از همه جوانب بیماری او – حتی جنبه های پنهان بیماری مریض که به اطلاع عموم مردم نمی رسد – مطلع گردد.
در همین راستا می بینیم در بسیاری از احادیثی که در آنها به آگاهی پیامبر(صلی الله علیه و آله) و ائمه(علیهم السلام) از اعمال انسانها اشاره شده، بر جنبه های یاری گرانه آن ذوات معصوم برای انسان های تاکید شده است. به عنوان مثال در روایتى از امام على بن موسى الرضا(علیه السلام) مى خوانیم که شخصى به خدمتش عرض کرد براى من و خانواده ام دعایى فرما، آن امام فرمود مگر من دعانمى کنم؟ «وَ اللَّهِ اِنَّ اَعْمَالَکُمْ لَتُعْرَضُ عَلَیَّ فِی کُلِّ یَوْمٍ وَ لَیْلَهٍ قَالَ فَاسْتَعْظَمْتُ ذَلِکَ فَقَالَ لِی اَ مَا تَقْرَاُ کِتَابَ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ «وَ قُلِ اعْمَلُوا فَسَیَرَى اللَّهُ عَمَلَکُمْ وَ رَسُولُهُ وَ الْمُوْمِنُونَ‌» قَالَ هُوَ وَ اللَّهِ عَلِیُّ بْنُ اَبِی طَالِبٍ»(3)؛ (بخدا سوگند، اعمال شما هر شب و روز بر من عرضه مى شود [و همواره آنچه خیر و صلاح شماست را از خدامی خواهم]. راوى این حدیث مى گوید این سخن بر من گران آمد، امام متوجه شد و به من فرمود: آیا کتاب خداوند عز و جل را نمى خوانى که می گوید: «عمل کنید خدا و پیامبرش و مومنان عمل شما را مى بینند»؟! به خدا سوگند منظور از مومنان على بن ابى طالب [و امامان دیگر از فرزندان او](علیهم السلام) مى باشد). نیز در روایتی دیگر و از قول پیامبر اکرم(صلی الله علیه وآله) خطاب به اصحابش می خوانیم: «هم حیات من براى شما خیر است و هم مرگ من! پرسیدند مى دانیم زندگى شما براى ما خیر است اما مرگتان چطور؟ فرمود: اعمال‌ شما بر من عرضه‌ مى شود و من برایتان استغفار مى کنم.(4)
این احادیث به ما می گویند که اطلاع اولیای الهی از اعمال ناپسند آدمی نه تنها موجب رسوایی او و مظلوم واقع شدنش در دستگاه تکوین الهی نمی شود بلکه - از آنجا که آن اولیای گرامی از هیچ تلاشی برای کمک به انسان و رشد دادن او کوتاهی نمی کنند – از جهاتی او را به کمال نیز می رساند.

جنبه های پیشگیرانه و تربیتی اطلاع معصومین(علیهم السلام) از اعمال آدمی
همان طور که پیش از این و در ضمن حدیث منقول از امام رضا(علیه السلام) نیز نقل کردیم، خداوند درباره دیده شدن اعمال انسان ها در آیه 105 سوره سوره صریحا می فرماید: «وَ قُلِ اعْمَلُوا فَسَيَرَى اللَّهُ عَمَلَكُمْ وَ رَسُولُهُ وَ الْمُؤْمِنُونَ وَ سَتُرَدُّونَ إِلى‏ عالِمِ الْغَيْبِ وَ الشَّهادَةِ فَيُنَبِّئُكُمْ بِما كُنْتُمْ تَعْمَلُونَ»؛ (و بگو: عمل كنيد، خدا و پيامبرش و مؤمنان اعمال شما را خواهند ديد و شما به نزد داناى نهان و آشكار بازگردانده مى ‏شويد و او شما را از اعمال تان آگاه خواهد كرد). این آیه با اعلام قبلی موضوع نظارت خداوند و معصومین(علیهم السلام) بر اعمال انسان، به او هشدار می دهد که باید مواظب اعمال خود باشد و این موضوع مانند برچسب هایی است که در فروشگاه های زنجیره ای، خبر از نصب دوربین های مدار بسته در آن محیط می دهد. بدیهی است که وجود این دستگاه های ثبت و ضبط اعمال آدمی چه تأثیر پیشگیرانه و تربیتی ای در رفتار آدمی دارند.
در واقع هنگامى که انسان بداند علاوه بر خداوند که همه جا با او است پیامبر(صلی الله علیه وآله) و پیشوایان محبوبش همه روز یا همه هفته از هر عملى که انجام مى دهد در هر نقطه و هر مکان، اعم از خوب و بد همه آگاه مى شوند، بدون شک بیشتر رعایت مى کند و مراقب اعمال خود خواهد بود.(5) حدیثی از امام باقر(علیه السلام) وجود دارد که به همین نکته اشاره می کند: «انَّ الاعمَال تُعْرَضُ عَلَى نَبِیِّکُمْ کُلَّ عَشِیَّهِ الْخَمِیسِ فَلیَستح اَحَدُکُمْ ان تُعْرَضُ عَلَى نَبِیِّهِ الْعَمَلُ الْقَبِیحُ»(6)؛ (تمامى اعمال‌ شما بر پیامبرتان هر عصر پنجشنبه عرضه‌ مى شود، بنابراین باید از اینکه عمل زشتى از شما بر پیامبر(صلی الله علیه وآله) عرضه شود شرم کنید.).

اطلاع معصومین از اعمال آدمی، امری طبیعی در نظام تکوینی عالم
در تعریف عدل می خوانیم: «وضع كل شيء في موضعه و اعطاء كل ذي حقّ حقّه»(7)؛ (هر چیزی را به جای خود نهادن و دادن حقّ هر ذی حقّی به او) معنایی که بسیار شبیه بیانی از امام علی(علیه السلام) است که در تعریف آن فرموده اند: «الْعَدْلُ يَضَعُ الْأُمُورَ مَوَاضِعَهَا»(8)؛ (عدل هر چیزی را در جای خود قرار می دهد). یکی از مهم ترین مصادیق قرار گرفتن هر چیز در جای خود، اراده خداوند در جریان دادن امور عالم بر اساس اسباب و مسببات عادی آن هاست. به تعبیر امام صادق(علیه السلام)، «خداوند از جریان و تحقق اشیاء جز از راه اسباب و علل ابا دارد».(9)
در این نظام متکی بر اسباب و مسببات، هر امری با فراهم آمدن اسبابش، لا جرم پدید می آید و این دو امر ذیل نیز چنین اند:
1. اثر وضعی گناه و معصیت در نظام تکوین: اعمال و گفتار ما انرژی های مختلفی هستند که هرگز محو و نابود نمی شوند.(10) بنابراین هر رفتار ناصواب آدمی اثری در پیرامون خود به جای می گذارد که لاجرم توسط حس گرهای برخی از انسان های وارسته و متقی رصد می شود.
2. قدرت تشخیص آثار وضعی معصیت توسط بندگان صالح و متقی خدا: هر کسی که با تربیت و تهذیب دینی و ریاضت شرعی در این دنیا روح خود را از لجام مادی اش آزاد کند، به اندازه قدرت ایمان و تقوایی که در خود پرورش می دهد، نفوذ بصیرت در تشخیص دقیق پدیده های عالم – که اثر وضعی گناهان هم جزئی از آنهاست – می یابند. در حدیثی از امام علی(علیه السلام) در باره تأثیر عفاف در پرورش و رشد روحی آدمی نقل شده است که فرموده اند: «لَكَادَ الْعَفِيفُ أَنْ يَكُونَ مَلَكاً مِنَ الْمَلَائِكَة»(11)؛ (نزدیك است انسان عفیف فرشته ای از فرشتگان الهی گردد.) بدیهی است کسی که چنین مرتبه والایی در معنویت پیدا می کند، می تواند با چشم بصیرت خود از آثار وضعی گناهان و معاصی دیگران مطلع گردد. اهل بیت(علیهم السلام) نیز به خاطر برخورداری از بالاترین مراتب رشد معنوی، بیشترین تسلط را بر نظام تکوین دارند لذا بیشتر از دیگران به آثاری که اعمال هر کس بر روی خود شخص و محیط اطراف او می گذارد علم پیدا می کنند. در روایتی از امام صادق(علیه السلام) نقل شده است که: «خداوند در هر قریه اى ستونى از نور براى امام نصب مى کند که مى تواند تمام اعمال اهل آن قریه را به وسیله آن ببیند.(12)
بدیهی است چنین اطلاعی از آثار گناهان که در ظاهر موجب رسوایی گناهکاران نزد آن معصومین گرامی خواهد شد، هیچ منافاتی با عدل الهی ندارد؛ زیرا چنین اتفاقی نتیجه مستقیم اعمال و کارهای شخص گناهکار است؛ نه اینکه آن حضرات در زندگی او تجسسی کرده باشند. به همین خاطر است که آدمی خودش باید مواظب آشکار نشدن معاصی اش و منتشر نشدن آثار وضعی آنها به صورت وسیع باشد. زیرا معقول نیست عدّه‌ ای هر معصیتی را مرتکب شوند و از ظهور و آشکارشدن آن نیز ابایی نداشته باشند و باز هم انتشار وضعیت گنه آلوده شان نزد دیگران را ظلمی الهی در حق آبروی خود بدانند. ستّارالعیوب بودن خداوند در مراحل اولیّه خطای انسان است تا او فرصت توبه داشته باشد ولی اگر بی پروایی کرد رسوا می شود. بنابراین ظهور عیب بعضی از افراد معلول نوع عملکرد اختیاری خود آنهاست از اين رو در دعاها آمده است: «[يَا اللَّهُ] أَعُوذُ بِكَ مِنَ الذُّنُوبِ الَّتِي تَهْتِكُ الْعِصَمَ»(13)؛ (خدايا از گناهانی که سبب پاره شدن پرده صيانت و حفاظت[عصمت] می گردد، به تو پناه می برم). علامه مجلسي در این بار می فرمايد: «تَهْتِكُ الْعِصَمَ» هنگامی است که شخصی در برخی گناهان اصرار و قصد تداوم و تکرار را داشته باشد. در اين صورت برای آن دو معنا متصوّر است: يکی اینکه خداوند توفيق عبادت و بندگی و حفاظت و صيانت از گناه را از او بر می دارد و او را به شيطان و هوای نفسش وا می گذارد و معنای ديگر اينکه خداوند پرده ستّاريّت و عيب پوشی خود را از چنين بنده گستاخی بر داشته تا رسوا گردد.(14)
برعکس، کسانی که به سرعت در صدد توبه جبران معاصی شان برآیند، مشمول دیده شدن اعمال ناصواب شان در چشمان نافذ و پربصیرت معصومین نمی گردند. امام صادق(علیه السلام) در این باره می فرماید: «إِذَا تَابَ الْعَبْدُ تَوْبَةً نَصُوحاً أَحَبَّهُ اللَّه‏ فَسَتَرَ عَلَيْهِ فِي الدُّنْيَا وَ الْآخِرَةِ فَقُلْتُ وَ كَيْفَ يَسْتُرُ عَلَيْهِ قَالَ يُنْسِي مَلَكَيْهِ مَا كَتَبَا عَلَيْهِ مِنَ الذُّنُوبِ وَ يُوحِي إِلَى جَوَارِحِهِ اكْتُمِي عَلَيْهِ ذُنُوبَهُ وَ يُوحِي إِلَى بِقَاعِ الْأَرْضِ اكْتُمِي مَا كَانَ يَعْمَلُ عَلَيْكِ مِنَ الذُّنُوبِ فَيَلْقَى اللَّهَ حِينَ يَلْقَاهُ وَ لَيْسَ شَيْ‏ءٌ يَشْهَدُ عَلَيْهِ بِشَيْ‏ءٍ مِنَ الذُّنُوبِ»(15)؛ (هرگاه توبه بنده كاملا خالص باشد، خداوند او را چنان دوست می دارد که آثار گناهش را مي پوشاند، حتي فرشتگاني را كه مأمور ثبت اعمال او هستند به فراموشي وا داشته مي شوند و به اعضای پيكر او كه شاهد اعمال وي در قيامت اند، دستور داده مي شود كه گناهانشان را مستور بدارند و به زمين كه نگاه بر آن كرده و گواه بر عمل او در قيامت است نيز فرمان مي دهند كه آن عمل را كتمان كند، به گونه اي كه روز قيامت هنگامي كه در صحنه رستاخيز حضور مي يابد، هيچ كس و هيچ چيز بر ضد او گواهي نخواهد داد.)
با توجه به این بیانات می گوییم، چگونه می توان به چنین معبودی نسبت ظلم به بندگان با انتشار اعمال شان برای معصومین(علیهم السلام) زد.