آیین رحمت - معارف اسلامی و پاسخ به شبهات کلامی

از دیدگاه اسلام درخت کاری و حفظ جنگلها از اهمیت بسیار زیادی برخوردار است و آیات و روایات فراوانی درباره اهمیت درختان و ضرورت درختکاری و آب دادن به درخت و نگهداری از آنها بیان شده است. در روایات پاداش صدقه برای کاشت درخت بیان شده و آب دادن به درخت مانند سیراب کردن مؤمن تشنه دانسته شده است. همچنین در روایات بر مراقبت از درختان تاکید شده و به شدت از قطع درختانی که جوان هستند و میوه می دهند حتی در جنگها منع شده است.

از لحاظ فقهی نیز مراجع عظام تقلید بریدن بدون دلیل درختان و نابود کردن جنگلها را مصداق قاعده «لاضرر و لاضرار فی السلام» دانسته و فتوا به حرمت آن داده اند. به عنوان مثال آیت الله مکارم شیرازی می فرمایند: الف) جنگل‏ها جزء انفال است و تصرّف در آن منوط به اجازه حكومت اسلامى است. ب) هر كارى كه موجب ضرر و زيان مسلمين، در كوتاه مدّت يا درازمدت مى شود، جايز نيست، و لازم است مردم مسلمان در اين گونه مسائل، كه با محيط زيست‏ انسان‏ها ارتباط شديد دارد، كاملًا هوشيار و مراقب باشند.

اهمیت درخت کاری در اسلام

از دیدگاه اسلام درخت کاری و حفظ جنگلها از اهمیت بسیار زیادی برخوردار است و آیات و روایات فراوانی درباره اهمیت درختان و ضرورت درختکاری و آب دادن به درخت و حفظ و نگه داری از آنها بیان شده است. در آیات قرآن به مطالعه درباره آفرینش که از جمله آنها درختان می باشد سفارش شده است و از برخی درختان مثل خرما، انگور، انجیر، زیتون و... که دارای خواص فراوانی می باشند یاد شده است. به عنوان مثال در آیه اول سوره تین بخاطر اهمیت فراوان انجیر و زیتون به این دو میوه قسم یاد شده است: «وَ التِّينِ وَ الزَّيْتُون‏».

در روایات نیز به توجه به نعمتهای الهی از جمله درختان سفارش شده است. به عنوان مثال امام صادق(علیه السلام) خطاب به مفضل می فرماید: «اعْتَبِرْ يَا مُفَضَّلُ بِأَشْيَاءَ خُلِقَتْ لِمَآرِبِ الْإِنْسَانِ وَ مَا فِيهَا مِنَ التَّدْبِيرِ فَإِنَّهُ ... خُلِقَ لَهُ الشَّجَرُ فَكُلِّفَ غَرْسَهَا وَ سَقْيَهَا و...»(1)؛ (اى مفضّل! از آفرينش و آماده سازى حكيمانه و مدبّرانه اشيا براى رفع نياز انسان درس عبرت بگير... براى او درخت‏ آفريده شده و او بايد آن را در زمين بكارد، آب‏ دهد و به آن برسد و از آن بهره گيرد و...).

اهمیت درخت کاری در روایات اهل بیت(علیهم السلام)

روایات فراوانی درباره اهمیت درخت کاری توسط اهل بیت(علیهم السلام) بیان شده است که به برخی از آنها اشاره می کنیم:
1) پيامبر(صلى الله عليه و آله) فرمود: «مَا مِنْ مُسْلِمٍ‏ يَغْرِسُ‏ غَرْساً يَأْكُلُ مِنْهُ إِنْسَانٌ أَوْ دَابَّةٌ أَوْ طَيْرٌ إِلَّا أَنْ يُكْتَبَ لَهُ صَدَقَةٌ إِلَى يَوْمِ الْقِيَامَة»(2)؛ (هيچ مسلمانى نيست كه نهالى بكارد و انسان يا حيوان يا پرنده از آن بخورد مگر آن‏كه تا روز قيامت براى وى صدقه بنويسند).

2) انس بن مالك در حديث ديگرى از پيامبر اكرم(صلى الله عليه و آله) روايت مى كند كه فرمود: «مَنْ‏ بَنَى‏ بُنْيَاناً بِغَيْرِ ظُلْمٍ‏ وَ لَا اعْتِدَاءٍ أَوْ غَرَسَ غَرْساً بِغَيْرِ ظُلْمٍ وَ لَا اعْتِدَاءٍ كَانَ لَهُ أَجْراً جَارِياً مَا انْتَفَعَ بِهِ أَحَدٌ مِنْ خَلْقِ الرَّحْمَن‏»(3)؛ (هركس بدون ظلم و تجاوز به حقوق ديگران ساختمانى را بنا كند يا بدون ظلم و تجاوز نهالى بكارد، تا وقتى كه يكى از آفريده‏ هاى خداوند مهربان از آن بهره‏ مند مى‏ شود، پاداش وى ادامه خواهد داشت).

3) ابو ايوب انصارى روايت مى كند كه پيامبراكرم(صلى الله عليه و آله) فرمود: «مَنْ غَرْسَ غَرْساً فَأَثْمَرَ أَعْطَاهُ‏ اللَّهُ‏ مِنَ‏ الْأَجْرِ قَدْرَ مَا يَخْرُجُ مِنَ الثَّمَرَة»(4)؛ (هركس درختى بكارد و آن درخت‏ به بار نشيند، خداوند به اندازه ميوه‏ هاى آن درخت به وى پاداش مى دهد).

4) انس بن مالك روايت مى كند كه پيامبر اكرم(صلى الله عليه و آله) فرمود: «إِنْ قَامَتِ السَّاعَةُ وَ فِي يَدِ أَحَدِكُمُ الْفَسِيلَةُ فَإِنِ اسْتَطَاعَ أَنْ لَا تَقُومَ السَّاعَةُ حَتَّى‏ يَغْرِسَهَا فَلْيَغْرِسْهَا»(5)؛ (اگر در دست يكى از شما قلمه درختى است و قيامت نزديك شد، در صورتى كه مى ‏تواند پيش از برپايى قيامت آن را بكارد، بايد اين كار را انجام دهد).

5) همچنین از امام معصوم(علیه السلام) نقل شده است: «ازرَعُوا وَاغرسُوا فَلا وَاللّه مَا عَمَل النّاسُ عَملًا أحَلّ‏ وأَطيَبُ مِنهُ»(6)؛ (زراعت كنيد و درخت بكاريد. نه به خدا سوگند! مردم كارى حلال تر و پاكيزه تر از آن انجام نمى دهند).

6) همچنین کاشت درخت در ادبیات اهل بیت به عنوان یکی از اعمال صالحی که مؤمنین پس از مرگ هم از آنها منتفع می گردند ذکر شده است. در روایتی از امام صادق(علیه السلام) می خوانیم: «سِتُّ خِصَالٍ يَنْتَفِعُ بِهَا الْمُؤْمِنُ بَعْدَ مَوْتِهِ: وَلَدٌ صَالِحٌ يَسْتَغْفِرُ لَهُ، ...‏ وَ غَرْسٌ‏ يَغْرِسُه‏...»(7)؛ (شش خصلت است که مؤمن بعد از مرگ خود از آنها سود می برد: فرزند صالحی که برایش طلب مغفرت کند، ... و درختی که کاشته است...).

سیره اهل بیت(علیهم السلام) و اولیای دین نیز بر کاشت درختان بوده و آنها علاوه بر توصیه بر این کار خود نیز به آن عمل می کردند. عبدالله بن سنان از امام صادق(عليه السلام روايت مى كند كه فرمود: «إِنَّ أمِيرَالمُؤْمِنِينَ(عليه السلام) كَانَ‏ يَخْرُجُ‏ ومَعَهُ‏ أحْمَالُ‏ النَّوَى‏، فَيُقَالُ لَهُ: يَا أبَا الحَسَنِ، مَا هَذَا مَعَك؟ فَيَقُول: نَخْلٌ إِنْ شَاءَ اللَّهُ، فَيَغْرِسُهُ فَلَمْ يُغَادَرْ مِنْهُ وَاحِدَة»(8)؛ (امير مؤمنان(عليه السلام) با چند بار هسته خرما بيرون مى‏ رفت. به وى گفته مى شد: اى ابوالحسن! اينها كه به همراه دارى چيست؟ على(عليه السلام) در پاسخ مى فرمود: درخت خرماست- اگر خدا بخواهد. آن‏گاه امام(عليه السلام) آنها را مى نشاند و حتى يكى از آنها هَدَر نمى رفت).

در روایت دیگری از امام صادق(علیه السلام) می خوانیم: «كَانَ أَمِيرُ الْمُؤْمِنِينَ(صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَيْهِ) يَضْرِبُ بِالْمَرِّ وَ يَسْتَخْرِجُ الْأَرَضِينَ وَ كَانَ رَسُولُ اللَّهِ(صلی الله علیه وآله) يَمَصُّ النَّوَى بِفِيهِ وَ يَغْرِسُهُ‏ فَيَطْلُعُ‏ مِنْ‏ سَاعَتِه‏»(9)؛ (امیر مؤمنان علی(علیه السلام) بیل می زد و زمین ها را برای برداشت محصول آماده می کرد و پیامبر(صلی الله علیه وآله) نیز دانه را با دهانش می مکید و می کاشت و پس از یک ساعت می رویید).

برخی آداب درخت کاری

درخت کاری تا حدی در اسلام مورد توجه قرار دارد که آدابی برای آن نیز در روایات بیان شده است، به عنوان مثال:

1) در بین ایام هفته روز یکشنبه مناسب درخت کاری دانسته شده است.(10)

2) هنگام درخت کاری ابتدا در ريشه درختان آب بريزيد و سپس خاك اضافه كنيد تا كرم به وجود نيايد.(11)

3) ذکرهای فراوانی نیز در روایات بیان شده که در هنگام کاشتن بذر یا نهال شایسته است گفته شود، مانند: «سُبْحَانَ‏ الْبَاعِثِ‏ الْوَارِث‏»؛ (پاك و منزه است برانگيزنده و به ارث بَرَنده). على بن محمد با واسطه از معصوم(عليه السلام) روايت مى كند كه اگر این ذکر هنگام کاشتن بذر یا نهال گفته شود اگر خدا بخواهد، هيچ يك از آنها هَدَر نخواهد رفت.(12)

اهمیت آب دادن به درختان و مراقبت از آنها

در اسلام نه تنها بر کاشت درخت سفارش شده است، بلکه بر آبیاری و مراقبت از درختان نیز تاکید شده است. به عنوان مثال در مورد آب دادن به درختان ابو سعيد خدرى از پيامبر اكرم(صلى الله عليه و آله) روايت مى كند كه در بخشى از يك حديث فرمود: «مَنْ‏ سَقَى‏ طَلْحَةً أَوْ سِدْرَةً فَكَأَنَّمَا سَقَى مُؤْمِناً مِنْ ظَمَإ»(13)؛ (هركس درختى را در بيابان يا درخت سدرى را آب دهد، مثل آن است كه مومنى را از تشنگى سيراب كرده باشد).

اسلام بر مراقبت از درختان نیز تاکید دارد و به شدت از آسیب زدن و قطع بدون دلیل درختان منع کرده است.
ابن مضارب از امام صادق(عليه السلام) روايت مى كند كه فرمود: «لَا تَقْطَعُوا الثِّمَارَ فَيَبْعَثَ‏ اللَّهُ عَلَيْكُمُ الْعَذَابَ صَبّا»(14)؛ (درختان ميوه را نبريد كه در اين صورت خداوند پيوسته بر شما عذاب مى فرستد).

در روایت نبوی نیز آمده است: «مَنْ قَطَعَ سِدْرَةً صَوَّبَ‏ اللَّهُ‏ رَأْسَهُ‏ فِي‏ النَّار»(15)؛ (کسی که درخت سدری را قطع کند خداوند او را از ناحیه سر به آتش گرفتار می کند).

مفهوم این روایات این است که درختان را تا زمانی که میوه می دهند و سرسبز هستند نباید قطع کرد و زمانی می توانیم آنها را قطع کنیم که دیگر میوه نمی دهند و خشک و پوسیده شده اند. طبیعی است در چنین شرایطی می توان آنها را قطع کرد و از چوب آن استفاده کرد و در عین حال سفارش شده است که در صورتی که درختی را قطع کردید بجای آن درخت دیگری را بکارید؛ چنانکه از امام رضا(علیه السلام) نقل شده است که فرمود: «امام موسى بن جعفر(عليه السلام) درخت سدرى را بريد و به ‏جاى آن درخت انگور كاشت».(16)

در این روایت امام کاظم(علیه السلام) درخت سدر را بخاطر استفاده از سدر آن قطع کردند اما بجای آن درخت دیگری کاشتند تا به محیط زیست آسیبی وارد نشود.

اهمیت حفظ درختان در اسلام تا حدی است که حتی در میدان جنگ نیز به آن توجه شده و از کندن آن منع شده است.
امام صادق(عليه السلام) مى فرمايد: هنگامى كه رسول مكرّم اسلام(صلى الله عليه و آله) تصميم مى گرفت سربازان اسلام را به سوى ميدان جنگ روانه كند، آنها را فرا مى خواند و نکاتی را به آنها گوشزد مى كرد [به گونه اى كه اگر سربازى از اين آداب تخلّف مى كرد مورد مؤاخذه قرار مى گرفت. یکی از این نکات عبارت است از:] «وَ لا تَقْطَعُوا شَجَراً الّا انْ تَضْطَرُّوا الَيْها»(17)؛ (و درختان را قطع نكنيد، مگر كه ناچار شويد!).

انسان با مطالعه اين قوانين متعالى و دستورات حساب شده و مترقّى، به عظمت اسلام و گستره رحمت اسلامى پى مى برد و انگشت حيرت به دهان مى گيرد؛ چرا كه رحمت اسلامى در كانون خشونت، حتّى شامل درختان نيز مى گردد؛ و لهذا پيامبرِ رحمةٌ للعالمين به سربازان خويش دستور مى دهد كه جز در ضرورت هيچ درختى را در هنگام جنگ و نبرد قطع نكنند و به محيط زيست‏ احترام بگذارند.(18)

* * *

از لحاظ فقهی نیز مراجع عظام تقلید بریدن بدون دلیل درختان و نابود کردن جنگلها را مصداق قاعده «لاضرر و لاضرار فی السلام» دانسته و فتوا به حرمت آن داده اند؛ به عنوان مثال آیت الله مکارم شیرازی(مد ظله) در پاسخ به این سؤال که: بريدن بى رويه درختان جنگل‏ها، كه منابع اصلى توليد اكسيژن و ادامه حيات بشر بر كره خاكى است، و تبديل آن مناطق به منطقه خشك چه صورتى دارد؟ فرمودند:

الف) جنگل‏ها جزء انفال است و تصرّف در آن منوط به اجازه حكومت اسلامى است.

ب) هر كارى كه موجب ضرر و زيان مسلمين، در كوتاه مدّت يا درازمدت مى شود، جايز نيست، و لازم است مردم مسلمان در اين گونه مسائل، كه با محيط زيست‏ انسان‏ها ارتباط شديد دارد، كاملًا هوشيار و مراقب باشند.(19)