آیین رحمت - معارف اسلامی و پاسخ به شبهات کلامی

اسلام دستورهای مؤکدی در زمینه حفظ و نگهداری محیط زیست و طبیعت بیان کرده است. آموزه های اسلام بهره برداری افراطی از طبیعت و ضرر رساندن به دیگران را رد کرده است.
در احادیث متعددی، از قطع درختان و از بین بردن مزارع و گیاهان و آتش زدن آنها نهی و نکوهش شده است.
اسلام آن قدر به حقوق حیوانات اهمیت داده که در کتابهای حدیثی بابی به احکام و قوانین مربوط به حیوانات اختصاص داده شده است.

فاجعه بزرگ

بی تردید خداوند بزرگ براى استفاده انسانها، طبيعت زيبا و تمام حيوانات و ميوه ها و سبزيجات را در اختيار آنها قرار داده است، تا از آن براى خوردن و آشاميدن و پوشاك و مسكن و ساير نيازهاى خود بهره گيرند،(1) لیکن مواهب الهی در کره خاکی نامحدود نیست و در سوره حجر، آیه 21 به این مطلب اشاره شده است: «وَإِن مِّن شَيْءٍ إِلَّا عِندَنَا خَزَائِنُهُ وَمَا نُنَزِّلُهُ إِلَّا بِقَدَرٍ مَّعْلُومٍ»؛ (خزائن همه چیز نزد ماست، ولی جز به مقدار معینی آن را نازل نمی کنیم). بنابرین هرگونه زیاده روی و تخریب در این مواهب الهی سبب محرومیت گروهی از مردم جهان یا محرومیت خود ما می شود.(2)

متأسفانه در يك نظر ابتدائى قرائن گواهى مى‏ دهد كه دنيا به سوى «فاجعه» پيش مى‏ رود؛ فاجعه‏ اى كه زاييده «فراورده ‏هاى نامطلوب و پيش ‏بينى نشده زندگى ماشينى» و مانند آن است. فاجعه‏ اى كه مقايسه وضع موجود با گذشته نزديك، چهره آن را مشخص مى ‏سازد؛ و عامل مؤثرى براى نمو جوانه‏ هاى بدبينى در اعماق فكر خوش بين ‏ترين افراد محسوب مى‏ گردد.(3) دنیای امروز ارزش خاصی برای حفظ محيط زيست‏ و حمايت از حيوانات قایل نیست و این نوع برخورد نسبت به محیط زیست که از گذشته در تاریخ وجود داشته هم چنان ادامه دارد. متاسفانه در جامعه امروز برخی به صورت بی رحمانه و بدون توجه به منافع ملی، جنگل ها و مراتع را از بین می برند و هوا را آلوده می کنند و هرگز به فکر خود و آیندگان نیستند.(4) بنابراين، پيش‏ بينى مى‏ توان كرد كه در آينده‏ اى نه چندان دور «فاجعه بزرگ» روى دهد.(5)

نگاه و دستورات اسلام در حفاظت از محیط زیست

اسلام به محیط زیست به عنوان برنامه ای مقدس نگاه می کند، از این رو دولت و همه نهادها و سازمان های مرتبط با مسأله محیط زیست باید سازمان محیط زیست را در انجام فعالیت هایش یاری کنند و هرگز نباید خود را از این مسئولیت جدا بدانند.(6) فقه اسلامی نسبت به مسائل مربوط به محیط زیست بی تفاوت نیست و دستورهای مؤکدی در زمینه حفظ و نگهداری و گسترش و آفت زدایی آن را نیز صادر کرده است. لذا پیوند دائمی مباحث فقهی با مسائل محیط زیست را باید طلیعه مبارک در حفظ و حراست و پاسداری از منابع محیط زیست دانست، آن هم در حالی که در پرتو حکومت اسلامی فقه و فقاهت عزیز است و نفوذ زیادی در افکار عمومی دارد.(7)

دین اسلام حقوق و وظایف مسلمانان را در قبال طبیعت به درستی بیان کرده است؛ از جمله اینکه كنار نهر ها، زير درختان ميوه ‏دار و مقابل درهاى خانه‏ ها و محل استراحت كاروان‏ ها و اطراف مساجد را آلوده نسازيد.(8) [حتی] در دستورات جنگى [که شکست یا پیروزی با اموری جزئی گره خورده است] این گونه نقل شده که: درختان سرزمين دشمن را قطع نكنيد؛ نسوزانيد و با جريان سيل آساى آب، آن‏ ها را از ميان نبريد. آب آشاميدنى دشمن را آلوده نسازيد.(9)

تعابیر زیبایی که معصومین برای طبیعت استفاده می کنند بیانگر اهمیت و جایگاه ویژه آن است. پیامبر اکرم(صلی الله علیه و آله) زمین را به منزله مادر تشبیه فرمودند: «تَحَفَّظُوا مِنَ اَلأرضِ فَإِنَّها أُمِّكُم وَ إِنَّهُ لَيسَ مِن أَحدٍ عامِل عَلَيها خَيراً أَو شَرًّا إِلّا وَ هِيَ مُخبِرة بِه»(10)؛ (حرمت زمين را نگه دارید كه بمنزله مادر شماست و هر كه روى زمين كار بد يا خوبى كند، از آن خبر مي دهد).

همچنین رسول خدا آلوده ساختن طبیعت را موجب رنجش مردم بر می شمارد: «نَهَى رَسُولُ اللَّهِ(صلی الله علیه و آله) أَنْ يُتَغَوَّطَ عَلَى شَفِيرِ بِئْرِ مَاءٍ يُسْتَعْذَبُ مِنْهَا أَوْ نَهَرٍ يُسْتَعْذَبُ أَوْ تَحْتَ شَجَرَةٍ فِيهَا ثَمَرَتُهَا»(11)؛ (رسول خدا نهی فرمودند از مدفوع نمودن در کنار نهر آب ، چرا که مردم از آن رنج می برند یا در نهر آب که موجب رنجش مردم می شود یا زیر درختی که میوه دارد).

در احکام اسلام ضرر زدن به خود و به غیر تجویز نشده است. در مواردی هم که قادر به تشخیص ضرر نیستیم، مرجع در تعیین ضرر و ضرار عرف است. اگر عرف امری را ضرری ندانست، قاعده لاضرر آن را نمی گیرد، و ارتکاب آن نیز حرام نمی باشد. البته این در جایی است که دلیلی از طرف شارع برای تفسیر و توسعه و تضییق ضرر نداشته باشیم. ولی اگر دلیل خاصی داشته باشیم که شارع امری را ضرری بداند، به عرف مراجعه نمی شود.(12)

حفظ محیط زیست و طبیعت نیز از این قاعده مستثنی نیست، و افراد حق ندارند بدلیل استفاده خود، دیگران و منابع طبیعی را در معرض خطر انقراض دهند. اسلام این گونه استفاده را که سبب ضرر و زیان به دیگران و محیط می شود مورد مذمت قرار می دهد.

دستورات محیط زیستی اسلام درباره درختان

در احادیث متعددی، از قطع درختان و از بین بردن مزارع و گیاهان و آتش زدن آنها نهی و نکوهش شده و پرهیز از بریدن و نابود کردن درختان به عنوان عامل افزایش عمر به حساب آمده است. امام علی(علیه السلام) در این باره فرمود: «... يَزِيدُ فِي‏ الْعُمُرِ تَرْكُ الْأَذَى وَ تَوْقِيرُ الشُّيُوخِ وَ صِلَةُ الرَّحِمِ وَ أَنْ يُحْتَرَزَ عَنْ قَطْعِ الْأَشْجَارِ الرَّطْبَةِ إِلَّا عِنْدَ الضَّرُورَةِ»(13)؛ (...آزار نرساندن و احترام سالمندان و صله رحم و دورى از بريدن درختانِ تر مگر در حال ضرورت، موجب افزایش عمر انسان است‏).

کسانی که درختان مفید و میوه دار را نابود کنند، به عذاب الهی تهدید شده اند؛ چنانکه امام صادق(علیه السلام) می فرماید: «لاتَقْطَعُوا الثِّمَارَ فَيَبْعَثَ اللَّهُ عَلَيْكُمُ الْعَذَابَ صَبّاً»(14)؛ (درختان میوه دار را قطع نکنید که در این صورت عذاب خدا بر شما نازل می گردد).

رسول خدا(صلی الله علیه و آله) به مجاهدان اسلام سفارش و تأکید می کرد که از قطع کردن درختان، و سوزاندن مزارع شدیداً اجتناب نمایند: «كَانَ رَسُولُ اللَّهِ(صلی الله علیه و آله) إِذَا أَرَادَ أَنْ يَبْعَثَ سَرِيَّةً دَعَاهُمْ فَأَجْلَسَهُمْ بَيْنَ يَدَيْهِ ثُمَّ يَقُولُ سِيرُوا بِسْمِ اللَّهِ وَ بِاللَّهِ وَ فِي سَبِيلِ اللَّهِ وَ عَلَى مِلَّةِ رَسُولِ اللَّهِ لَا تَغُلُّوا وَ لَا تُمَثِّلُوا وَ لَا تَغْدِرُوا وَ لَا تَقْتُلُوا شَيْخاً فَانِياً وَ لَا صَبِيّاً وَ لَا امْرَأَةً وَ لَا تَقْطَعُوا شَجَراً إِلَّا أَنْ تُضْطَرُّوا إِلَيْهَا»(15)؛ (موقعى كه رسول خدا(صلی الله علیه و آله) يك گردان جنگى را به مأموريت دشمن مى‏ فرستاد، فرمانده آنان را در كنار خود مى‏ نشانيد و گردان را در مقابل فرمانده. سپس مى‏ گفت: به‏ نام خدا و با يارى خدا حركت كنيد و در راه خدا و بر روش رسول خدا پيكار كنيد: مراقب باشيد كه پيمان خود را نشكنيد، در غنائم جنگى خيانت نكنيد، گوش و بينى كسى را نبريد، اشجار دشمن را قطع نكنيد، مگر آنكه ناچار شويد).

فقهای شیعه قطع درختان و تخریب مزارع را حتی در سرزمین دشمن که در حال جنگ با مسلمانان باشند، جایز نشمرده اند و آن را مکروه و ناپسند قرار داده اند.(16) منابع طبیعی و محیط زیست متعلق به همه انسانها است و همه مردم و جانوران در منفعت آن شریک هستند.

رسول خدا(صلی الله علیه و آله) چند چیز را از صدقات جاریه بر شمرده شده که که ثواب آن پیوسته در نامه عمل انسان ثبت می شود: ...کسی که نهالی بکارد، کسی که چاه آبی حفر کند.(17) حضرت در این حدیث به پرورش درخت، درختکاری، جنگل و اهمیت و جایگاه خاص آن اشاره دارد.

امام علی(علیه السلام)در فرمان معروف خود به مالک اشتر، فرماندار بصره می نویسد: «وَلْیَکُنْ نَظَرُکَ فی عِمارَةِ الاَْرْضِ أَبْلَغَ مِنْ نَظَرِکَ فِی اسْتِجلابِ الْخَراجِ، لاَِنَّ ذلِکَ لایُدْرَکُ اِلاّ بِالْعِمارَةِ، وَ مَنْ طَلَبَ الْخَراجَ بِغَیْرِ عِمارَةٍ أَخْرَبَ الْبِلادَ وَ اَهْلَکَ الْعِبادَ»(18)؛ (باید توجه تو در آبادی زمین بیشتر از توجه تو به گرفتن مالیات و خراج از مردم باشد؛ زیرا خراج بدون توجه به آبادانی به دست نمی آید و کسی که بدون آباد نمودن به گرفتن مالیات و خراج بپردازد، به ویرانی شهرها و از بین بردن بندگان خدا دست زده است).

دستورات محیط زیستی اسلام درباره حیوانات

در اسلام مُثله کردن حیوانات و خوردن چهارپایان مثله شده، مورد نکوهش شدید قرار گرفته و در حدیث آمده است: کسی که حیوانی را مُثله کند خداوند او را لعنت کرده است.(19) رسول خدا(صلی الله علیه و آله) به مجاهدان اسلام سفارش می نمود که حیوانات را بی جهت کشتار نکنند: «وَ لا تَعْقَرُوا مِنَ الْبَهائِمِ مِمّا یُؤْکَلُ لَحْمُهُ إِلاّ ما لابُدَّ لَکُمْ مِنْ أَکْلِهِ»(20)؛ (حیوانات حلال گوشت را جز در صورت احتیاج به گوشت آنها، کشتار نکنید).

هم چنین امام علی(علیه السلام) در خطبه ای که در آغاز خلافتش ایراد و مسؤولیت و حقوق مسلمانان را یادآوری نمود، مسئولیت در برابر حیوانات را نیز اینگونه یاد آوری کرد: «اِتَّقُوا اللّهَ فی عِبادِهِ وَ بِلادِهِ فَاِنَّکُمْ مَسْؤُولُونَ حَتّی عَنِ الْبِقاعِ وَ الْبَهائِمِ، اَطیعُوا اللّهَ وَ لا تَعْصَوْهُ»(21)؛ (درباره بندگان و بلادو شهرها از خداوند بترسید، [مبادا بر کسی ستم کنید و به ویرانی و تبهکاری زمین در بلاد و شهرها اقدام کنید] بی شک همه شما مسؤولید و مورد پرسش قرار می گیرید، حتی درباره زمینها و چهارپایان [که به چه دلیل مزارع و جنگلها را از بین بردید، شهرها و خانه ها را ویران نمودید، و حیوانات زبان بسته را مورد اذیت و آزار قرار دادید]، خدا را اطاعت کنید و از او نافرمانی نکنید).

معاویة بن عمار از امام صادق(علیه السلام) نقل می کند: «اِتَقِ اللهَ قَتَلَ الدَّوابَ کُلُها اِلّا الاَفعی وَ العَقرَب وَ الفَأرة»(22)؛ (از کشتن حیوانات به جز افعی، عقرب و موش بپرهیزید). چون وجود افعی، عقرب و موش در محیط زندگی انسان موجب ضرر و زیان است در مورد نابودی آنها منعی نیامده و دلایل آن در حدیث ذکر شده است. این حدیث با توجه به حکمت استثناء شامل موجودات موذی خارج از محیط زندگی نمی شود.

در آموزه های دینی، از حمله به لانه جوجه های پرنده ها نیز نهی شده و از بین بردن خواب و آسایش و استراحت آنها مورد نکوهش قرار گرفته است. رسول خدا(صلی الله علیه و آله) فرموده است: «لاتَأْتُوا الْفِراخَ فی اَعْشاشِها وَ لاَالطَّیْرَ فی مَنامِهِ حَتّی یَصْبَحَ»(23)؛ (به لانه جوجه ها حمله نکنید و در هنگام استراحت آنها، خواب و آسایش آنها را از بین نبرید تا آن که صبح طلوع کند).

رسول خدا(صلى الله عليه و آله) از كنار گروهى عبور كرد که مرغ زنده اى را در يك جاى بلندى بسته بودند و با تير و كمان به آن تير اندازى مى كردند! پیامبر تا اين صحنه را مشاهده كرد، فرمود: اينان، كيانند؟! خدا لعنتشان كند.(24) هم چنین از آن حضرت سؤال شد كه آيا خوبى كردن به حيوانات، پاداش دارد؟ فرمود: «آرى! براى خنك كردن هر صاحب جگرِ تشنه اى، اجرى است.(25)

اسلام آن قدر به پرنده ها و حیوانات و جنبنده ها اهمیت داده که در کتابهای حدیثی بابی به احکام و قوانین مربوط به حیوانات و جانداران اختصاص داده شده است که با مراجعه و دقت در آنها در می یابیم که اسلام درباره محیط زیست و رعایت حقوق جانداران و حفاظت از آنها تا چه اندازه حساسیت نشان داده است.(26)

این حساسیت تا جایی پیش رفته که حتی در اعمال عبادی حج و عمره نیز مورد اهتمام قرار گرفته است و یکی از ابعاد تحريم صيد در حال احرام نيز به همين منظور است، زیرا با توجه به اين همه رفت و آمدى كه هر سال در اين سرزمين هاى مقدس مى‏ شود، نسل بسيارى از حيوانات در آن منطقه كه به دلیل خشكى و كم‏ آبى، حيواناتش نيز كم است، برچيده خواهد‏ شد، مخصوصاً با توجه به اين كه در غير حال احرام نيز صيد حرام است.(27)