پاسخ اجمالی:
پرواز پرندگان و دیگر ویژگی های ظاهری و زیستی پرندگان همیشه موجب شگفتی آدمی در طول تاریخ بوده است. قرآن در آیات متعددی همه را به مطالعه عالم این موجودات به عنوان یکی از نشانه های الهی فرا می خواند. خداوند در سوره نحل و ملک، به پرواز پرندگان بر فراز آسمان اشاره می کند و قدرت الهی را نگه دارنده آنها در آسمان معرفی می نماید. در سوره انعام نیز برای همه جنبندگان زمین و پرندگان آسمان، امت هایی همچون امت های انسانی معرفی می گردد. که ظاهرا اشاره به وجود نوعی عقل و شعور در آن موجودات است.
پاسخ تفصیلی:
انسان هميشه در طول تاريخ، پرندگان را دوست داشته و از زندگى آنها لذّت مى برده و شاهده بوده كه به طرز بسيار زيبائى بالاى سر او و بر فراز آسمان، پرواز مى كنند؛ و اين پديده همواره مايه اعجاب او بوده است، كه چگونه جسم سنگين بر خلاف جاذبه زمين به اين راحتى به آسمان مى رود و با آن سرعت، حركت مى كند؟! نه تنها اين ويژگى كه ويژگى هاى ديگرى مانند بال و پر رنگارنگ پرندگان، آواز خواندن زيباى بعضى از آنان، طرز ساختن خانه و لانه، و پرورش نوزادان و تغذيه آنها، مهاجرت طولانى گروهى از آنان و امور ديگرى از اين قبيل، مايه شگفتى او بوده است. هرچند تكرار اين صحنه هاى شگفت انگيز كم كم سبب شده كه عدّه اى به سادگى از كنار آن بگذرند. امّا قرآن مجيد در بخشى از آيات توحيدى، انگشت روى اين مسأله گذارده و همگان را به مطالعه عالم پرندگان فرا مى خواند، تا آيات و نشانه هاى خدا را در جاى جاى آن بنگرند.
1ـ قرآن در آيه 79 سوره نحل با تأكيد بر اين مسأله كه پرواز پرندگان برخلاف وضع جاذبه زمين بر فراز آسمان ها آيتى از آيات خدا است؛ مى فرمايد: (آیا آنها به پرندگانى که بر فراز آسمان نگه داشته شده اند، نظر نیفکندند؟)؛ «أَلَمْ يَرَوْا إلىَ الطَّيْرِ مُسَخَّرْاتٍ فِى جَوِّ السَّماءِ».(1)
از آنجا كه طبيعت اجسام جذب شدن به سوى زمين است؛ حركت پرندگان در بالاى هوا چيز عجيبى به نظر مى رسد كه هرگز نبايد به سادگى از آن گذشت. مسلّما در اينجا يك سلسله ويژگى ها در پرندگان است كه با استفاده كردن از قوانين مختلف و پيچيده طبيعى مى‌توانند به راحتى در آسمان پرواز كنند و بدون شك پديد آورنده اين صحنه عجيب و قوانينى كه سبب اين پديده شگفت انگيز مى شود قادر حكيمى است كه بر اسرار علوم آگاهى دارد. بلكه علوم چيزى جز قوانينى كه او مقرّر داشته است نيست؛ و لذا در ادامه آيه مى فرمايد: (هیچ کس جز خدا آنها را نگاه نمى دارد)؛ «ما يُمتسِكُهُنّ اِلّا اللهُ». و در پايان آيه مى افزايد: (در این امر، نشانه هایى [از عظمت و قدرت خدا] است براى کسانى که ایمان مى آورند)؛ «اِنَّ فِى ذلِکَ لاَياتٍ لِقَوْمٍ يُؤْمِنُوْنَ».
2ـ آیه 19 سوره ملک از جهاتى با آيه سابق شباهت دارد؛ ولى تفاوت هايى نيز در ميان آن دو ديده مى شود. اين آيه، انسان ها را دعوت به مطالعه حالات پرندگان مى كند. موجوداتى كه برخلاف قانون جاذبه از زمين بر مى خيزند، و به راحتى تمام و با سرعت، ساعت ها و گاهى هفته ها، و حتّى گاهى ماه ها بدون هيچگونه توقّف بر فراز اين آسمان، حركت مى كنند. حركتى نرم و سريع، به گونه اى كه پيدا است هيچگونه مشكلى در كار خود ندارند. مى فرمايد: (آیا به پرندگانى که بالاى سرشان است، و بالهاى خود را گسترده و جمع مى کنند، نگاه نکردند؟!)؛ «أَوَلَمْ يَرَوْا إلىَ الطَّيْرِ فَوْقَهُمْ صافّاتٍ وَ يَقْبِضْنَ».(2)
هيچكس جز خداوند رحمان كه رحمت عام اش، همه موجودات را در بر گرفته؛ نمى تواند آنها را در آنجا نگهدارد؛ «ما يُمْسِكُهُنَّ اِلّا الرَّحْمانُ»؛ (جز خداوند رحمان کسى آنها را برفراز آسمان نگه نمى دارد). آرى خداوند است كه تمام وسائل پرواز را به آنها داده، و هم راه و رسم آن را به آنها آموخته، و هم قوانين و نظاماتى مقرّر داشته كه با استفاده از آنها، به آسانى قادر بر پرواز باشند؛ (چرا که او به هر چیز بیناست)؛ «اِنَّهُ بِكُلِّ شَيىءٍ بَصِيْرٌ».
از ذرّات اتم گرفته تا منظومه شمسى، و منظومه هاى بزرگ ديگر، و از گياهان و حيوانات ذرّه بينى گرفته، تا موجودات غول پيكر، همه و همه با تدبير او به هستى خود ادامه مى دهند. تدبيرى كه در هر مرحله، ما را با نشانه هاى تازه اى از علم و قدرت اش آشنا مى سازد؛ و هرگونه احتمال تصادف و پيدايش رهبرى نشده آنها را نفى مى كند، و قلب را مملّو از ايمان و عشق او مى سازد. تعبير به «صافّات» و «يَقْبِضْنَ» ممكن است اشاره به وضع پرندگان باشد كه گاه بال هاى خود را مى گسترانند، و گاه جمع مى كنند؛ و با اين دو كار قادر به پرواز مى شوند. اين احتمال نيز وجود دارد كه اشاره به دو گروه از پرندگان باشد: پرندگانى كه غالبا بالها يشان گسترده، و سوار بر امواج هوا هستند، و در عين حال با سرعت به هر سو مى روند، گوئى نيروى مرموزى آنها را به حركت در مى آورد كه از ديد ما پنهان است و پرندگانى كه در حال پرواز مرتّبا بال مى زنند. البته بعضى نيز در پرواز خود، حالتى بين اين دو گروه دارند.(3)
3ـ در آيه41 سوره نور به تعبير تازه اى در زمينه نشانه هاى توحيدى زندگى پرندگان برخورد مى كنيم. پيامبر(صلوات الله علیه وآله) را مخاطب ساخته و مى فرمايد: (آیا ندیدى تمام آنان که در آسمانها و زمینند براى خدا تسبیح مى گویند)؛ «أَلَمْ تَرَ أَنَّ اللهَ يُسَبِّحُ لَهُ مَنْ فِى السَّمواتِ وَ اْلأَرْضِ». (و همچنین پرندگان به هنگامى که بر فراز آسمان بال گسترده اند؟!)؛ «وَ الطَّيْرُ صافّاتٍ». پرندگانى كه صف در صف بر فراز آسمان در حركت اند و چنان شكوه و عظمت و زيبائى دارند كه چشم هرگز از مشاهده آنها خسته نمى شود. در چنان صفوفى حركت می كنند و اشكال مختلف هندسى بر صفحه آسمان ترسيم می نمايند كه انسان در حيرت فرو می رود. گاهى صدها يا هزاران پرنده به پرواز در می آيند و با فرمان مرموزى مسير خود را پيوسته تغيير می دهند بی آنكه كمترين تصادمى با يكديگر داشته باشند. سپس در ادامه آيه می فرماید: (هر یک از آنها نماز و تسبیح خود را مى داند)؛ «كُلٌّ قَدْ عَلِمَ صَلاتَهُ و تَسْبِيْحَهُ».(4)
آرى هريك از آنها در عالم خود نماز و راز و نياز و نيايشى دارند، هريك در عالم خود تسبيح و تقديس و ستايشى. اصولا ذرّات وجود هر يك از آنها و ساختمان اعضاى مختلف و حركات و سكنات شان خبر از مبدأ بزرگى مى دهد كه جامع همه كمالات و منزّه از همه نقايص است، و آنها با زبان حالشان دائما مشغول حمد و تسبيح اويند. بعضى معتقدند كه آنها حمد و تسبيح و نماز آگاهانه دارند، و براى هر موجودى، حتى آنچه را ما جامد و بى روح مى شماريم، عقل و شعورى قائل اند، هر چند براى ما ناشناخته است. چنانكه در آیه ديگر مى فرماید: «وَ إِنْ مِنْ شَىءٍ اِلّا يُسَبِّحُ بِحَمْدِهِ وَلكِنت لا تَفْقَهُوْنَ تَسْبِيْحَهُمْ»(5)؛ (و هیچ موجودى نیست، جز آنکه، تسبیح و حمد او مى گوید؛ ولى شما تسبیح آنها را نمى فهمید).
هر كدام از اين دو تفسير صحيح باشد؛ شاهدى است بر مدّعاى ما كه تمام موجودات اين جهان، مخصوصا پرندگانى كه بر فراز آسمان در حركتند، آيات و نشانه هاى قدرت و علم آفريدگار جهان اند. در پايان آيه مى فرمايد: (و خداوند به آنچه انجام مى دهند داناست)؛ «وَاللهُ عَلِيْمٌ بِما يَفْعَلُوْنَ». او همه اعمال و همه برنامه ها و تمامى نيازهاى آنان را مى داند. در اينكه چرا در اين آيه تنها روى گستردگى بالهاى پرندگان تكيه كرده «صافّات» همان گونه كه قبلا هم اشاره كرديم شايد به خاطر آن است كه اين حالت عجيب تر و حيرت انگيزتر است كه بدون هيچگونه بال زدن بتواند با سرعت برفراز آسمان حركت كند. اين احتمال نيز وجود دارد كه اشاره به پرندگانى باشد كه به صورت دسته جمعى به طرز حيرت‌انگيزى در آسمان حركت مى كنند. حركتى متشكل و منظم، و كاملا هماهنگ، بى آنكه ظاهرا فرمانده و رهبرى داشته باشند.
4ـ در آیه 38 سوره انعام باز به نكته ديگرى از شگفتى هاى جهان پرندگان اشاره كرده؛ و مى فرمايد: (هیچ جنبنده اى در زمین، و هیچ پرنده اى که با دو بال خود پرواز مى کند، نیست مگر این که امّتهایى همانند شما هستند)؛ «وَ ما مِنْ دابَّةٍ فِى اْلأَرْضِ وَ لا طائِرٍ يَطِيْرُ بِجَناحَيْهِ اِلّا أُمَمٌ أَمْثالُكُمْ». تعبير به «أُمّمْ» جمع «امّت»، نشان مى دهد كه آنها نيز در عالم خود، عقل و شعورى دارند؛ و تعبير به «اَمْثالُكُمْ»؛ (همانند شما) نيز اين معنى را تأكيد مى كند چرا كه همانندى با انسان در مسأله درك و فهم و شعور دارد و اين تأكيد مجدّدى است بر تفسيرى كه در آيه قبل آمده بود، كه آنها نيز براى خود، نيايش و تسبيحى آگاهانه دارند.(6) قرائن موجود در پرندگان، و همچنين ساير حيوانات، اين معنى را تأييد مى كند كه داراى هوش و شعور اند.
زيرا اوّلا بسيارى از حيوانات، براى ساختن لانه و جمع آورى دانه و تربيت نوزادان، و مراقبت از آنها، و نيازهاى ديگر زندگى، آنچنان ماهرانه و دقيق عمل مى كنند كه نمى توان باور كرد، اين كار از عقل و شعور ناشى نشده است. آنها حتى در برابر حوادثى كه تجربه اى درباره آن ندارند؛ عكس العمل مناسب نشان مى دهند، مثلا گوسفندى كه در عمرش گرگ را نديده، به خوبى از خطر اين دشمن آگاه است و به هر وسيله اى كه بتواند از خود در برابر او دفاع مى كند. بسيارى از حيوانات را براى مقاصد مهمّى تربيت مى كنند، مانند كبوترهاى نامه رسان، و حيواناتى كه براى خريد جنس به بازار فرستاده مى شوند، و حيوانات شكارى، و سگهاى پليس براى كشف مواد مخدّر، و تعقيب مجرمان و مانند آن، چنان تربيت مى شوند كه گاهى بهتر و هوشيارانه تر از انسان ها انجام وظيفه مى كنند، حتّى امروز كه وسائل كشف جرائم بسيار متنوّع شده؛ خود را از وجود اين سگ ها بى نياز نمى بينند!
مخصوصا بعضى از حيوانات مانند: زنبوران عسل و مورچگان و موريانه ها، و بعضى از پرندگان مانند: پرندگان مهاجر، و بعضى از حيوانات دريا مانند: ماهيان آزاد كه به هنگام تخم ريزى گاهى هزاران كيلومتر راه را در اعماق دريا به سوى زادگاه اصلى خويش مى پيماند؛ چنان زندگانى دقيق و اسرارآميزى دارند كه نمى توان آن را ناشى از غريزه دانست، چرا كه غرائز معمولا سرچشمه كارهاى يكنواخت است، در حالى كه زندگى اين حيوانات چنين نيست، و اعمال آنها نشانه اى از فهم و شعور نسبى آنها است. نويسنده تفسير «روح المعانى» مى گويد: «من مانعى نمى بينم كه گفته شود حيوانات نيز براى خود نفس ناطقه و عقل و شعورى دارند. آنها نيز در مراتب ادراك همچون انسانها متفاوت اند، ولى مسلّما هرگز به پاى انسان نمى رسند. شواهد دال بر اين معنى فراوان است و در برابر اين شواهد دليل قطعى وجود ندارد كه به خاطر آن، اين شواهد را توجيه و تأويل كنيم».(7)
ظاهرا منظور او از شواهد همان اشارات يا تصريحاتى است كه در داستان هدهد و سليمان و همچنين مورچه و سليمان در قرآن مجيد آمده؛ و نيز رواياتى كه در تفسير آيه مورد بحث نقل شده كه حيوانات نيز در قيامت براى خود حشر و نشر و حسابى دارند.(8) ولى به هر حال خواه اعمال و رفتار آنها ناشى از عقل و شعور باشد يا غريزه، در بحث ما تأثيرى ندارد؛ و در هر صورت آيتى از آيات حق و نشانه اى از نشانه هاى علم و قدرت او هستند. جالب اينكه در پايان آيه مى فرمايد: (ما هیچ چیز را در این کتاب، فروگذار نکردیم)؛ «ما فَرَّطْنا فِى الْكِتابِ مِنْ شَىءٍ».(9) (سپس [همگى] به سوى پروردگارشان محشور مى گردند)؛ «ثُمَّ إلى رَبِّهِمْ يُحْشَرُوْنَ». تعبير به «حشر» نيز نشان مى دهد كه آنها داراى نوعى و عقل و شعوراند.
از مجموع آيات فوق به خوبى استفاده مى شود كه پرندگان از جهات مختلف از آيات حق اند و هرگز نمى توان اين پديده هاى بسيار ظريف و پيچيده و اسرارآميز را معلول تصادف هاى كور يا طبيعت بى شعور دانست.(10)
تا کنون هیچ نظری برای این مطلب درج نشده است.