آیین رحمت - معارف اسلامی و پاسخ به شبهات کلامی

امام علی(ع) در مورد زدودن «کینه» از دل ها، می فرماید: «كينه ديگران را از سينه خود دور كن تا بدخواهى تو از سينه ديگران ريشه كن شود». اين مطلب دو دليل دارد: نخست اینکه هرگاه انسان نيت بدى درباره ديگران داشته باشد خواه ناخواه در چهره و افعالش نمايان شده و همين امر سبب مى گردد ديگران در برابر او موضعى مشابه بگيرند. از طرفی رابطه مرموزى در ميان دلها برقرار است، گويى پنهانى با هم سخن گفته و رابطه برقرار مى سازند، و هنگامى كه قلب كسى مملو از بدخواهى است، اين پيام به قلب وی منتقل شده و مقابله به مثل مى كند.

امام علي(عليه السلام) در حکمت 178 نهج البلاغه راه پاك كردن سينه هاى مردم را از نيات سوء درباره يكديگر، نشان مى دهد و مى فرمايد: (كينه و بدخواهىِ ديگران را از سينه خود دور كن تا بدخواهى نسبت به تو از سينه ديگران ريشه كن شود)؛ «اُحْصُدِ الشَّرَّ مِنْ صَدْرِ غَيرِكَ بِقَلْعِهِ مِنْ صَدْرِكَ».
بسيار مى شود كه افراد به دليل سوء ظن يا حسادت يا اصطكاك منافع، نيات سوئى درباره ديگران در دل مى پرورانند، چگونه مى توان آنها را از ميان برداشت؟ امام مى فرمايد: از خود شروع كن، ابتدا به قلب خويش مراجعه كن ببين آيا نيت سوئى درباره ديگران دارى يا نه؟ اگر دارى آن را از سينه ات پاك كن چيزى نمى گذرد كه خواهى ديد سينه ديگران نيز از نيات سوء درباره تو پاك شده است.
اين مطلب دو دليل دارد: نخست اين كه هرگاه انسان نيات بدى درباره ديگران داشته باشد خواه ناخواه در چهره يا سخنان و افعالش نمايان مى شود و همين امر سبب مى گردد ديگران در برابر او موضعى مشابه بگيرند، اما هرگاه سخنان و چهره و اعمال كسى را از هرگونه بدخواهى پاك ديدند و آثار محبت و خيرخواهى در رفتار و گفتارشان نمايان گشت آنها نيز موضع مشابهى خواهند گرفت، بنابراين انسان براى زدودن كينه ها از سينه ها و بدخواهى ها و نيات سوء ديگران بايد از خود شروع كند و اين يكى از اصول مهم روانشناسى است كه تا از خود شروع نكنى نبايد انتظارى از ديگران داشته باشى. ديگر اين كه رابطه مرموز خاصى در ميان دلها برقرار است و ضرب المثل معروف «دل به دل راه دارد» يك واقعيت است. گويى دل ها در پنهانى با هم سخن مى گويند و رابطه برقرار مى سازند هنگامى كه قلب كسى مملو از بدخواهى به ديگران گردد، اين پيام به قلب آنها منتقل مى شود و آنها مقابله به مثل مى كنند.
شايان توجه اين كه واژه «شرّ» مفهوم وسيعى دارد كه هر نيت سوء و كينه و عداوتى را فرا مى گيرد. در «شرح نهج البلاغه» ابن ابى الحديد تفسير ديگرى نيز براى اين كلام حكمت آميز ذكر شده است و آن اين كه منظور امام(عليه السلام) اين است كه مردم را به كار نيكى موعظه نكن و از كار بدى نهى منما مگر اين كه قبلاً خودت آن كار نيك را انجام داده باشى و آن منكر را ترك كرده باشى؛ زيرا سخنان اندرزدهنده انسان ناپاك در دل ها اثر نمى كند.(1)
البته اين سخن يك واقعيت است، اما موافق منظور امام(عليه السلام) از گفتار حكيمانه بالا نيست؛ زيرا تعبير به «صدر» در دو جاى اين كلام حكمت آميز نشان مى دهد كه منظور، نيات سوء و كينه هاى درونى است نه افعال بيرونى. اين معنى نه تنها در رابطه انسان ها با يكديگر؛ بلكه از يك نظر در رابطه انسان با خدا نيز صادق است، چنان كه در حديثى از امام صادق(عليه السلام) مى خوانيم: «مَنْ أرادَ أنْ يَعْرِفَ كَيْفَ مَنْزِلَتُهُ عِنْدَاللهِ فَلْيَعْرِفْ كَيْفَ مَنْزِلَةُ اللهِ عِنْدَهُ فَإِنَّ اللهَ يُنَزِّلُ الْعَبْدَ مِثْلَ ما يُنَزِّلُ الْعَبْدُ اللهَ مِنْ نَفْسِهِ»(2)؛ (هر كس مى خواهد بداند چه مقام و منزلتى نزد خدا دارد؟ به منزلت خداوند نزد خود بنگرد؛ زيرا خدا منزلت بنده را همان گونه قرار مى دهد كه بنده منزلت خدا را در دل و جان خود قرار داده است). در حديث جالبى از امام صادق(عليه السلام) مى خوانيم كه: «مردى خدمت آن حضرت عرض كرد: شخصى به من مى گويد من تو را دوست دارم چگونه بدانم كه او راست مى گويد و واقعاً مرا دوست مى دارد؟ امام(عليه السلام) در پاسخ فرمود: «اِمْتَحِنْ قَلْبَكَ فَإنْ كُنْتَ تَوَدُّهُ فَإنَّهُ يَوَدُّكَ»؛ (قلب خود را بيازماى اگر تو او را دوست مى دارى او هم تو را دوست مى دارد [قلوب با يكديگر راه دارند])».(3)
اين سخن را با حديث ديگرى از امام على بن موسى الرضا(عليه السلام) درباره امام و پيروانش پايان مى دهيم: «يكى از ياران آن حضرت به نام «ابن جهم» عرضه داشت: فدايت شوم مى خواهم بدانم من نزد تو چگونه ام؟ امام(عليه السلام) در پاسخ فرمود: «أُنْظُرْ كَيْفَ أَنَا عِنْدَكَ»؛ (نگاه كن ببين من در نزد تو چگونه ام)».(4)،(5)