آیین رحمت - معارف اسلامی و پاسخ به شبهات کلامی

امام علی(ع) در بیان شیوه به دست آوردن رأی صحیح می فرماید: «كسى كه از آراء مختلف استقبال كند موارد خطا را خواهد شناخت»، حكما، متكلمان و فقهاى ما همواره در مسائل نظرى با پرداختن به نقل اقوال و دلایل آنها و بررسى ضعف ها و قوت ها، قول برتر را انتخاب مى كنند؛ حتى گاه به بررسی اقوال كسانى می پردازند كه با آنها اختلاف مذهبى دارند. در واقع سخن امام(ع) هشدارى است به افراد متعصب، لجوج و مستبد كه گاه حاضر نيستند حتى سخنان ديگران را بشنوند، و از سویی روشنگر مساله آزادى و سعه صدر در مسائل علمى است.

حضرت علي(عليه السلام) در حکمت 174 «نهج البلاغه» راه به دست آوردن رأى صحيح را در مسائل مختلف نشان داده است. ايشان مى فرمايد: (كسى كه از آراء مختلف استقبال كند [و نظرات متفاوت را بررسى نمايد] موارد خطا را خواهد شناخت)؛ «مَنِ اسْتَقْبَلَ وُجُوهَ الآرَاءِ عَرَفَ مَوَاقِعَ الْخَطَإِ».
بعضى از مسائل بديهى است و به همين دليل مورد اختلاف نيست؛ اما بسيارى از مسائل نظرى پيچيده و آراء مختلفى در آن اظهار شده است. در اين گونه مسائل انسان هرگز نبايد به تنهايى تصميم گيرى كند؛ بلكه عقل مى گويد: بايد آراى ديگران را به ضميمه استدلالات آنها بررسى كند تا بتواند آنچه را به حقيقت نزديك تر است انتخاب نمايد. همان چيزى كه قرآن مجيد به آن دستور داده مى فرمايد: «فَبَشِّرْ عِبَادِ * الَّذِينَ يَسْتَمِعُونَ الْقَوْلَ فَيَتَّبِعُونَ أَحْسَنَهُ أُوْلَئِكَ الَّذِينَ هَدَاهُمُ اللهُ وَ أُوْلَئِكَ هُمْ أُوْلُوا الاَلْبَابِ»(1)؛ (پس بندگان مرا بشارت ده. همان كسانى كه سخنان را مى شنوند و از نيكوترين آنها پيروى مى كنند، آنان كسانى هستند كه خدا هدايتشان كرده و آنها خردمندانند).
بر اين اساس حكما و متكلمان و فقهاى ما همواره در مسائل نظرى نخست به نقل اقوال مى پردازند و در كنار هر قول دليل طرفداران آن را ذكر مى كنند، سپس از بررسى مجموع آنها ضعف ها و قوت ها ظاهر مى شود و آن قول را كه از همه برتر مى بينند انتخاب مى كنند. حتى گاه اقوال كسانى كه اختلاف مذهبى با آنها دارند نيز در برابر خود قرار داده و دليلشان را بررسى مى كنند. اين همان روشى است كه در بسيارى از علوم از جمله علم فقه از قديم ميان جمعى از دانشمندان متداول بوده و امروز نام «فقه مقارن» بر آن مى نهند و مثلاً پيروان مكتب اهل بيت(عليهم السلام)، آراء مذاهب چهارگانه اهل سنت و دلائل آنها را نيز بررسى مى كنند و از مقارنه آنها با آنچه از مكتب اهل بيت(عليهم السلام) آموخته اند به نقاط قوت و ضعف آراء مختلف آشنا مى شوند.

البته يكى از طرق آشنايى با آراء ديگران به مشورت نشستن است ولى كلام امام(عليه السلام) در اينجا منحصراً ناظر به مشورت نيست؛ بلكه هر گونه بررسى آراى ديگران را شامل مى شود.
اين گفتار حكيمانه از يك سو هشدارى است به افراد متعصب و لجوج و صاحبان استبداد در رأى كه گاه حاضر نيستند حتى سخنان ديگران را بشنوند تا چه رسد كه اگر آنها را صحيح ديدند بپذيرند و از سوى ديگر مسئله آزادى و سعه صدر را در مسائل علمى روشن مى سازد كه از چهارده قرن پيش براى ما به يادگار مانده است، آن روز كه نه سخنى از علم مقارن بود و نه حريت در بررسى آراء و نه احترام به افكار ديگران. شبيه اين گفتار حكيمانه در كتاب «من لا يحضره الفقيه» از آن حضرت نقل شده كه به فرزندش محمد بن حنفيه مى فرمايد: «اُضْمُمْ آراءَ الرِّجَالِ بَعْضَهَا إلَى بَعْضٍ ثُمَّ اِخْتَرْ أَقْرَبَهَا إِلَى الصَّوَابِ وَ أبْعَدَهَا مِنَ الاِرْتِيابِ»(2)؛ (آراء عالمان يكى را در كنار ديگرى قرار ده سپس آن رأى را كه به حقيقت نزديك تر و از خطا دورتر است انتخاب كن). همچنین اين معنا در «غرر الحكم» به شكل ديگرى از آن حضرت نقل شده است: «حَقٌّ عَلَى الْعَاقِلِ أَنْ يُضِيفَ إِلَى رَأْيِهِ رَأْىَ الْعُقَلَاءِ وَ يَضُمَّ إِلَى عِلْمِهِ عُلُومَ الْحُكَمَاءِ»(3)؛ (شايسته است كه انسان عاقل، آراء ساير عُقلا را در كنار رأى خود قرار دهد و علوم حكيمان را به علم خود بيفزايد [و برترين را انتخاب كند]). از این رو استبداد به رأى در روايات اسلامى شديداً نكوهش شده است.
در دنياى امروز نيز به اين مسئله اهميت فراوان داده مى شود كه براى رسيدن به رأى صحيح، نظرخواهى مى كنند و آراء مختلف را از صاحب نظران جمع مى كنند و آنها را در برابر هم قرار مى دهند تا از اين طريق به آنچه صحيح تر است نائل شوند. اگر دنيا، امروز به اين مسئله رسيده پيشواى بزرگ اسلام اميرمؤمنان على(عليه السلام) چهارده قرن پيش آن را بيان فرموده است.(4)