آیین رحمت - معارف اسلامی و پاسخ به شبهات کلامی

امام علی(ع) در رابطه با ترک مشورت و استبداد رای می فرمایند: «كسى كه استبداد به رأى داشته باشد هلاك مى شود و آن كس كه با مردان بزرگ مشورت كند در خرد آنها شريك مى شود». از سویی قرآن به مؤمنان دستور مشورت مى دهد زيرا خداوند همه مزاياى فكرى را به يك نفر نداده از این رو هيچ كس بى نياز از افكار ديگران نيست. امام علی(ع) در حدیثی می فرماید: «بر هر عاقلى لازم است كه رأى عاقلان ديگر را به رأى خود اضافه كند»؛ همچنین پیامبر(ص) می فرماید: «دورانديشى ايجاب مى كند كه با صاحب نظران مشورت كنى».

امام علی(ع) در این گفتار حکیمانه مى فرمايد: (كسى كه [ترك مشورت كند] و استبداد به رأى داشته باشد هلاك مى شود و آن كس كه با مردان بزرگ مشورت كند در عقل و خِرد آنها شريك مى شود)؛ «مَنِ اسْتَبَدَّ بِرَأْيِهِ هَلَكَ، وَ مَنْ شَاوَرَ الرِّجَالَ شَارَكَهَا فِي عُقُولِهَا».
درباره اهميت مشورت و زيان هاى استبداد به رأى، قرآن مجيد هم به مؤمنان دستور مشورت مى دهد «وَ أَمْرُهُمْ شُورَى بَيْنَهُم»(1) و هم به رسول اكرم(صلى الله عليه وآله) كه عقل كل بود در اين باره امر مى كند: «وَ شَاوِرْهُمْ فِى الاَمْرِ»(2). قرآن حتى در موضوعات ساده نيز به مشورت اهميت داده است از جمله درباره باز گرفتن كودك شيرخوار از شير مادر مى فرمايد: «فَإِنْ أَرَادَا فِصَالاً عَنْ تَرَاضٍ مِّنْهُمَا وَ تَشَاوُرٍ فَلَا جُنَاحَ عَلَيْهِمَا»(3)؛ (و اگر آن دو [پدر و مادر] با رضايت يكديگر و مشورت بخواهند [كودك را زودتر] از شير بازگيرند، گناهى بر آنها نيست).
همچنين روايات اسلامى به طور گسترده بر آن تأكيد ورزيده است. در دنياى امروز نيز همه دولت ها حداقل در ظاهر، تأكيد بر تشكيل شوراها براى قانون گذارى و امور اجرايى در سطوح مختلف دارند و اصل مشورت به عنوان اصلى اساسى شمرده مى شود. دليل آن هم روشن است؛ زيرا خداى متعال همه مزاياى فكرى را به يك نفر نداده است، بلكه هشيارى مانند ساير نعمت ها در ميان مردم تقسيم شده است. به همين دليل هيچ كس بى نياز از افكار ديگران نيست و هنگامى كه انسان ها به مشورت بنشينند و عقل ها به يكديگر ضميمه شوند احتمال خطا بسيار كم مى شود؛ زيرا جوانب مسئله به وسيله افراد مختلف كه هر يك جانبى را مى بيند روشن مى گردد و مصداق تعبيرى كه در حديث ديگرى از اميرمؤمنان على(عليه السلام) در «غرر الحكم» آمده است خواهد بود، مى فرمايد: «حَقٌّ عَلَى الْعاقِلِ أنْ يُضِيفَ إِلَى رَأيِهِ رَأْىَ الْعُقَلَاءِ وَ يَضُمَّ إِلَى عِلْمِهِ عُلُومَ الْحُكَمَاءِ»(4)؛ (بر هر عاقلى لازم است كه رأى عاقلان ديگر را [از طريق مشورت] به رأى خود اضافه كند و علوم دانشمندان را به علم خويش بيفزايد).
بعضى ممكن است تصور كنند حتماً بايد با كسى مشورت كرد كه عقل او از انسان قوى تر يا لااقل مساوى باشد؛ در حالى كه چنين نيست، انسان اگر دسترسى به چنين اشخاصى پيدا نكند سزاوار است حتى با زيردستان خود مشورت كند، چنان كه مرحوم علامه مجلسى در «بحارالانوار» حديثى از امام على بن موسى الرضا(عليهما السلام) نقل مى كند كه: «يكى از اصحاب مى گويد: خدمت آن حضرت بوديم سخن از امام كاظم(عليه السلام) به ميان آمد، فرمود: «كَانَ عَقْلُهُ لَا يُوَازِنُ بِهِ الْعُقُولُ وَ رُبَّمَا شَاوَرَ الاَسْوَدَ مِنْ سُودَانِهِ فَقِيلَ لَهُ: تُشَاوِرُ مِثْلَ هَذَا؟ فَقَالَ: إِنْ شَاءَ اللَّهُ تَبَارَكَ وَ تَعَالَى رُبَّمَا فَتَحَ عَلَى لِسَانِه»(5)؛ (عقل او قابل مقايسه با عقول ديگران نبود؛ ولى با اين حال گاهى با بعضى از غلامانش مشورت مى كرد. بعضى به آن حضرت گفتند: شما با مثل چنين شخصى مشورت مى كنيد؟ فرمود: اگر خدا بخواهد چه بسا راه حل مشكل را بر زبان او جارى كند).
يكى از فوايد مشورت چيزى است كه امام كاظم(عليه السلام) در حديث نورانى اش به آن اشاره كرده مى فرمايد: «مَنِ اسْتَشَارَ لَمْ يَعْدَمْ عِنْدَ الصَّوَابِ مَادِحاً وَ عِنْدَ الْخَطَاءِ عَاذِراً»(6)؛ (كسى كه مشورت كند اگر به حق راه يابد او را ستايش مى كنند و اگر به راه خطا برود او را معذور مى دارند. (در حالى كه اگر مشورت نكند نه در حال خطا كسى عذر او را موجه مى داند و نه در صواب كسى او را ستايش مى كند).
احاديث بسیاری درباره مشورت از معصومان(عليهم السلام) به ما رسیده، اما اين سخن را با حديثى از رسول خدا(صلى الله عليه وآله) پايان مى دهيم كه فرمود: «اَلْحَزْمُ أَنْ تَسْتَشِيرَ ذَا الرَّأْيِ وَ تُطِيعَ أَمْرَهُ»(7)؛ (حزم و دورانديشى ايجاب مى كند كه با صاحب نظران مشورت كنى و از امر او اطاعت كنى).(8)