آیین رحمت - معارف اسلامی و پاسخ به شبهات کلامی

نعمان بن ثابت بن مرزبان زوطی، که اصالتا کابلی می باشد، معروف به ابو حنیفه، رئیس یکی از مذاهب اربعه اهل سنت است که در سال ۸۰ ه.ق در کوفه متولّد شده و همانجا به فراگیری علوم پرداخت و در سال ۱۵۰ در بغداد وفات یافت. او یکی از فقهایی است که در راه استخراج احکام فقهی روشی غیر از دیگر فقها در پیش گرفت. ابوحنیفه در عمل به سنّت سخت‌گیر بود، و فقط هفده حدیث! از رسول خدا (ص) را صحیح‌ می دانست. او به صورت چشم گیری به قیاس روى آورد و عمل گسترده او به قیاس، سبب منازعاتى میان وى و فقهاى هم عصرش گردید.

نعمان بن ثابت بن مرزبان زوطی، که اصالتا کابلی می باشد، معروف به ابو حنیفه، رئیس یکی از مذاهب اربعه اهل سنت است. که در سال ۸۰ هجرى در کوفه متولّد شده و در همان شهر به فراگیری علوم پرداخت. و در سال ۱۵۰ هجرى قمری در بغداد وفات یافت. وی در طول دوران تحصیلش از محضر اساتیدی بهره برد؛ و همچنین دارای شاگردان و تالیفاتی است.
اساتید ابو حنیفه:
مشهورترین استادان ابوحنیفه «حماد بن ابی سلیمان اشعری» متوفی سال 120 هجری می باشد، که وی مدت 18 سال نزد او به تحصیل فقه حدیث پرداخت و از محضر ابراهیم نخعی و شعبی نیز در فراگیری فقه استفاده نمود، تا اینکه بعد از چهل‌سالگی مستقلاً به تدریس پرداخت.
ملا هاشم خراسانی امام جعفر صادق (علیه السلام) را هم جزء استادان ابوحنیفه به حساب آورده است و می گوید: چهار هزار نفر از حضرت صادق اخذ علم و روایت می نمودند که ابوحنیفه و مالک بن انس از آنها می باشند.
ابوحنیفه چون عصر صحابه را درک کرده بود؛ جزء تابعین به شما می رفت، وی از چند نفر از صحابه نقل حدیث کرده است از جمله: انس بن مالک، عبدالله بن انس الجهنی، عبدالله بن حارث بن جزء زبیدی، جابر بن عبدالله، عبدالله بن ابی اوفی، واثله بن الاثقع، معقل بن یسار، ابو طفیل، عامر بن واثله، عایشه بنت عجرد، سهل بن سعد، ثابت بن خلاد بن سوید، ثابت بن یزید بن سعید، عبدالله بن بصره، محمود بن الربیع و عبدالله ابن جعفر ابو امامه. (1)
شاگردان ابوحنیفه:
شاگردان ابوحنیفه که در گسترش فقه و مذهب وی نقش به سزای داشتند؛ عبارتند از:
1 ـ ابویوسف که در سال 113 هجری به دنیا آمده و در سال 182 وفات نموده است. وی کتاب‌های زیادی را در بحث عبادات، معاملات و حدود نوشته است که مشهورترین آنها کتاب «الخراج» می باشد که آن را به دستور «هارون الرشید» نوشت.
2 ـ ابو عبد الله محمد ابن حسن شیبانی (187 ـ 132): شیبانی مدت زیادی شاگرد ابوحنیفه بود، و از طرف هارون الرشید به قضاوت منصوب گردید.
3 ـ زفربن الهذیل (158 ـ 110 هـ ق): وی پیش از ابو یوسف و محمد بن حسن شیبانی نزد ابوحنیفه درس خوانده و در قیاس کار کرده است.
4 ـ حسن بن زیاد لولوئی کوفی: ابوعلی حسن بن زیاد لولوئی کوفی متوفی در سال 204 هجری هم از شاگردان و یاران ابوحنیفه به شمار می رود. شهرتش بیشتر به سبب روایت حدیثمی باشد. در کوفه سمت قضاوت را داشته و این کتاب‌ها از اوست: ادب القاضی، الخصال، معانی الادیان، النفقات، الخراج، الفرائض، الوصایا، المجرد والامالی.
باید دانست که ابوحنیفه برای مذهبش کتابی تالیف نکرده، ولی شاگردانش مخصوصاً ابو یوسف و محمد بن حسن شیبانی در مذهب او به تالیف کتاب‌های پرداخته اند و با توجه به احادیث نبوی بین فقه حنفی و فقه اهل مدینه که بر مبنای سنت پایه گذاری شده بود، رابطه ای برقرار ساخته و مذهب استاد خویش را استحکام بخشیدند.
آثار منسوب به ابوحنیفه:
1- الفقه الاکبر: پاسخ‌های ابوحنیفه به پرسش‌های اعتقادی.
2- الفقه الابسط: این کتاب مشتمل بر پاسخ‌های ابوحنیفه به پرسش‌های اعتقادی شاگردش ابومطیع بلخی است.
3- العالم و المتعلم: رساله‌ای است در قالب پرسش و پاسخ که موضوع اصلی آن تعالیم ارجاء حنفی و رابطه ایمان و عمل است.
4- رساله الی عثمان البتی: رساله‌ای است به عثمان بن سلیمان بتی، فقیه و متفکر بصری در باره‌ی ارجاء. ابوحنیفه در این رساله اتهام ارجاء افراطی را از خود نفی کرده است.
5- الوصیه.
6- وصیه الی تلمیذه القاضی ابو یوسف: شامل پاره‌ای از دستورهای اخلاقی است.
افزون بر این برخی نسخ خطی نیز به ابوحنیفه منسوب است:
7- وصیه الی ابنه حماد.
8- وصیه الی یوسف بن خالد السمتی.
9- رساله فی الایمان و تکفیر من قال بخلق القرآن و مجادله لاحد الدهریین. (2)
ابو حنیفه اهل رای و قیاس:
ابوحنیفه یکی از فقهای است که در راه استخراج احکام فقهی روشی غیر از دیگر فقها در پیش گرفت؛ چرا که پیروان ابوحنیفه، مذهب و روش او را اهل رای می‌نامیدند زیرا ابوحنیفه قائل به رای است چنان که بعد از صدور هر فتوایی و حکمی عنوان می‌کرد «این سخن ما- براساس- رای است و بهترین سخنی است که بر آن دست یافته‌ایم. (3)
ابو حنیفه چون در عمل به سنّت سخت‌گیر بود، و فقط هفده حدیث! از رسول خدا (ص) را صحیح‌ می دانست. (4) از این رو به صورت چشم گیری به قیاس روى آورد. (5)
عمل گسترده او به قیاس، سبب منازعاتى میان وى و فقهاى هم عصرش؛ از جمله: سفیان بن سعید ثورى که از علماى کوفه به شمار مى‌رفت، و شریک بن عبد الله نخعى، قاضى کوفه و محمّد بن عبد الرحمن بن ابى لیلى گردید. (6)