آیین رحمت - معارف اسلامی و پاسخ به شبهات کلامی

کتاب الفهرست که یکی از مهمترین منابع و از اصول پنجگانه علم رجال در تشیع به شمار می رود، توسط شیخ ابوجعفر محمد بن حسن طوسی معروف به شیخ طوسی (385 ق ـ 460 ق) تدوین شده است. شیخ طوسی این کتاب را به منظور تنظیم و تدوین اسامی و شرح حال نویسندگان مهم شیعی از عصر نبوی تا زمان خودش که به نقل روایت و تدوین کتاب‌های حدیثی پرداخته اند، نوشته است.

کتاب الفهرست که یکی از مهمترین منابع و از اصول پنجگانه علم رجال در تشیع به شمار می رود، توسط شیخ ابوجعفر محمد بن حسن طوسی معروف به شیخ طوسی (385 ق ـ 460 ق) تدوین شده است.

علت تدوین کتاب الفهرست:
شیخ طوسی این کتاب را به منظور تنظیم و تدوین اسامی و شرح حال نویسندگان مهم شیعی از عصر نبوی تا زمان خودش که به نقل روایت و تدوین کتاب‌های حدیثی پرداخته اند، نوشته است. این راویان و کتاب هایشان غالباً در سند و مشیخه خود شیخ طوسی قرار گرفته اند.
شیخ طوسی در مقدمه کتاب می نویسد: عده‌ای از اهل حدیث به تدوین کتابشناسی و شخصیت شناسی علمای شیعه پرداخته اند اما کتاب آنها یا شرح حال و توصیف کاملی از نویسندگان شیعه را در بر نداشته و فقط درباره کتاب های موجود در شهر یا کتابخانه شخصی خود نویسنده بوده و یا فقط شخصیت هایی را ذکر کرده اند که خودشان از آنها روایت نقل می کنند. از این رو شیخ طوسی تصمیم گرفت که همه کتاب‌ها و راویان را در این کتاب گردآوری کند.

کتب های مهم رجالی شیعه:

کتاب‌ های رجالی مهم شیعه که به عنوان منابع دست اول و معتبر شناخته شده اند پنج کتاب مهم هستند:

1. رجال کشّی؛ 2. رجال شیخ طوسی (که غیر از کتاب الفهرست است)؛ 3. رجال ابن غضائری؛ 4. فهرست نجاشی؛ 5. فهرست شیخ طوسی.

این پنج کتاب نخستین کتاب‌هایی است که در این زمینه نگاشته شده؛ بلکه تنها منابع موجود در زمان ما از قرون اولیه شیعه به شمار می رود.

علمای رجال، امروزه برای تشخیص صحت و ضعف سند احادیث نبوی و اهل بیت(علیهم السلام) به توثیق و تضعیف های این پنج کتاب اعتماد و تکیه می کنند.

شیخ طوسی دو کتاب مهم رجالی نوشته است که جزء این پنج کتاب معتبر می باشد.
البته اصل کتاب کشی (به نام معرفه الناقلین) از میان رفته و تلخیص شیخ طوسی از آن با عنوان اختیار الرجال یا اختیار معرفه الرجال در دست است.

شیوه تدوین کتاب الفهرست:
او این کتاب را نه بر اساس کتاب و یا زمان زندگی مولفان، بلکه بر اساس ترتیب حروف الفبا از همزه و الف تا حرف یاء تنظیم کرده است و اسم نویسنده و راوی را ملاک این ترتیب قرار داده و لقب، کنیه و نسبت شخص را در پایان آورده است.
فهرست شیخ طوسی تنها در بردارنده راویانی است که کتابی تدوین کرده اند. از طرفی مولفانی که شیخ طوسی طریقی به آنها نداشته است یعنی در سلسله سند مشیخه او واقع نشده بودند، در این کتاب ذکر نشده اند.

شیخ طوسی علاوه بر ذکر مولف و کتاب‌هایش، جرح و تعدیل هایی را نیز در برخی از موارد ذکر کرده که مورد توجه می باشد؛ اما در بسیاری از موارد هیچ گونه اظهار نظری نداشته است؛ زیرا رویکرد اصلی او ذکر مصنفات و آثار علمی راویان شیعه بوده است.
از سویی، شیخ طوسی در برخی موارد، اعتبار روایات و کتاب‌های راویان را نیز مورد توجه قرار داده است.
رویکرد اصلی تدوین این کتاب تنظیم «مصنفان شیعه» است بنابرین جز در مواردی که خود شیخ تصریح کرده است همه راویان شرح شده در این کتاب، شیعه و از بزرگان حدیث شیعه می باشند. از این رو، نداشتن جرح یا تعدیل خاصی درباره یک راوی و کتابش نقطه ضعفی برای او به شمار نمی رود زیرا یک تعدیل عام (که همه شیعه هستند) متوجه راویان موجود در این فهرست می باشد.
این کتاب در مجموع شرح حال هشت صد و هشتاد و هشت (888) نفر از راویان و مصنفان شیعه است.
کتابهای شرح حال راویان و مولفان شیعه :

درباره این کتاب، کتاب‌های فراوانی نوشته شده و کارهای متفاوتی پیرامون ساختار آن صورت گرفته است؛ مثل:
1 ـ الفهرست شیخ منتجب الدین رازی (م بعد از 585 ق) که اسامی مولفین شیعه پس از شیخ طوسی تا اواخر قرن ششم هجری را بر آن اضافه کرده است و به عنوان تتمه ای بر رجال شیخ به شمار می رود.
2 ـ معالم العلماء که توسط ابن شهر آشوب مازندرانی (م 588 ق) تالیف و به عنوان تتمه ای بر فهرست شیخ طوسی نوشته شده و فهرست سیصد مولف را گرد آورده است.
3 ـ تلخیص الفهرست که محقق حلی (م 676 ق) با حذف اسامی کتاب‌ها و سندهای شیخ طوسی و باقی گذاشتن شرح حال خود راویان، آن را تلخیص کرده است.
4 ـ معراج الکمال الی معرفه الرجال که توسط شیخ سلیمان عبد الله بحرانی ماحوزی (م 1121 ق) به عنوان شرحی بر الفهرست شیخ طوسی نوشته شده است.
5 و 6 ـ علامه شیخ علی مقشاعی اصبعی بحرانی (م 1127 ق) و مولی عنایه الله قهپائی نجفی (م 1126 ق) هر کدام یک باز نویسی و تنظیم مجددی را بر فهرست شیخ تدوین کرده اند.
این کتاب حتی منبع مهمی برای دانشمندان رجال و نسب شناسی متاخر اهل سنت مثل ذهبی و ابن حجر عسقلانی نیز بوده که مطالبی از آن درباره شخصیت و نسب راویان را در کتاب‌های خود نقل کرده اند.
این کتاب بارها در کشورهای اسلامی مثل ایران، هند، و عراق چاپ شده است.