پاسخ اجمالی:
کتاب «معانی الاخبار» که کتابی حدیثی درباره معنای الفاظ و کلمات مشکل و پرکاربرد قرآن و احادیث می‌باشد، توسط شیخ صدوق ابوجعفر محمد بن علی بن حسین بن بابویه قمی (م 381 ق) تالیف شده است. شیخ صدوق این کتاب را بر اساس احادیث موجود در اصول اربعمائه (یعنی منابع حدیثی معتبر شاگردان ائمه علیه السلام)، به ویژه آثار احمد بن محمد بن خالد برقی، مثل معانی الاحادیث و تفسیرالحدیث و همچنین کتاب جامع الاحادیث النبویه استادش شیخ ابو محمد جعفر بن احمد بن علی قمی رازی معروف به ابن الرازی، تدوین و تالیف کرده است.
پاسخ تفصیلی:
کتاب «معانی الاخبار» که کتابی حدیثی درباره معنای الفاظ و کلمات مشکل و پرکاربرد قرآن و احادیث می‌باشد توسط شیخ صدوق ابوجعفر محمد بن علی بن حسین بن بابویه قمی (م 381 ق) تالیف شده است. او از برجسته ترین محدثان و دانشمندان اسلام در قرن چهارم هجری بود.
او در این کتاب با تکیه بر احادیث پیامبر و اهل بیت (علیهم الصلاه و السلام) به تفسیر و تاویل معنای حروف، کلمات، الفاظ و اصطلاحات مشکل و پرکاربرد قرآن و احادیث پرداخته است که به گفته ابن حجر عسقلانی فهم این معانی نقش بسیار مهمی در فهم احادیث و آیات قرآنی دارد و باید به چنین کتاب‌هایی اهمیت داده و به آن مراجعه نمود. شیخ صدوق در مجموع چیزی حدود هزار اصطلاح مهم درباره مسائل گوناگون و اساسی اسلام را بر اساس روایات معتبر به طور روشن معنا کرده است. مثل کلمات ذیل:
1 ـ بسم الله الرحمن الرحیم؛ 2 ـ الله؛ 3 ـ الواحد؛ 4 ـ الصمد؛ 5 ـ سبحان الله؛ 6 ـ الله‌اکبر؛ 7 ـ الاول و الآخر؛ 8 ـ رضی الله و سخطه؛ 9 ـ حروف اذان و اقامه؛ 10 ـ الاستواء علی العرش؛ 11 ـ اسماءالنبی و اهل بیت مطهر او؛ 12 ـ من کنت مولاه فعلی مولاه؛ 13 ـ انت منی بمنزله هارون من موسی؛ 14 ـ سید العرب؛ 15 ـ سیده نساء العالمین؛ 16 ـ ابو تراب؛ 17 ـ الکلمات التی تلقاها آدم؛ 18 ـ الذنوب التی تغیّر النعم؛ 19 ـ الحج الاکبر و الحج الاصغر؛ 20 ـ الزاهد فی الدنیا؛ 21 ـ اسلام ابی طالب بحساب الجمل؛ 22 ـ الدرجات و الکفارات و المنجیات؛ 24 ـ رمضان؛ 24؛ لیله القدر؛ 25 ـ اصله فی الارض و فرعه فی السماء؛ 26 ـ حقیقه السعاده و الشقاء؛ 27 ـ تفسیرآمین؛ 28 ـ ایام الله؛ 29 ـ العروه الوثقی؛ 30 ـ حصن الله.
اساس روایات کتاب معانی الاخبار:
شیخ صدوق این کتاب را بر اساس احادیث موجود در اصول اربعمائه (یعنی منابع حدیثی معتبر شاگردان ائمه علیه السلام)، به ویژه آثار احمد بن محمد بن خالد برقی، مثل معانی الاحادیث و تفسیرالحدیث و همچنین کتاب جامع الاحادیث النبویه استادش شیخ ابو محمد جعفر بن احمد بن علی قمی رازی، معروف به ابن الرازی، تدوین و تالیف کرده است.
ابواب کتاب معانی الاخبار:
شیخ صدوق کتابش را در دو جزء تنظیم کرده است که جزء اول آن تا باب معنی «ذکر الله کثیراً» است و بقیه باب‌ها در جزء دوم است. اوکتاب را در چهارصد و بیست و نه باب تنظیم کرده است که هر بابی را به معنای یکی از اصطلاحات و الفاظ مهم مطرح شده در شریعت اسلام اختصاص داده است و در باب پایانی (یعنی باب چهارصد و بیست و نهم) نیز نوادر المعانی یعنی معنای کلماتی را که در باب‌های دیگر نمی گنجید گرد آورده است.
روش صدوق در این کتاب:
او تقریباً همه مطالب کتابش را به ذکر احادیث مسند اختصاص داده و در کمتر موردی به شرح و توضیح احادیث پرداخته است و در موارد فراوانی هم که نکاتی را بیان کرده است به صورت خیلی کوتاه و مختصر از آن گذشته است. وی غالباً به مباحث بسیار مهمی مثل امامت اهل بیت (علیهم السلام) و تاریخ آن بزرگواران پرداخته و همچنین الفاظ و اصطلاحات خود حدیث را که در فهم آن موثر بوده توضیح داده است. در برخی از موارد نیز یافتن تفصیل و جزئیات بیشتر درباره حدیث و شرح آن را به سایر کتاب‌های خود مثل التوحید و علل الشرایع ارجاع داده است که گویای تاخر زمانی تالیف این کتاب، از دو کتاب دیگر است.
معتبر بودن روایات کتاب معانی الاخبار:
مجموع احادیث کتاب حدود هفتصد و هشتاد و شش حدیث می باشد که حدود سیصد و بیست حدیث آن در جلد اول و بقیه آن یعنی حدود چهارصد و شصت و شش حدیث در جلد دوم آن قرار دارد که البته امروزه همه این مجموعه در یک مجلد منتشر شده است. این احادیث همگی به صورت مسند (یعنی با ذکر سند کامل حدیث) ذکر شده است و شیخ صدوق فقط در لابلای برخی از باب‌ها احادیث دیگری را به صورت مرسل یا مرفوع از پیامبر و خاندان مطهّر او علیهم السلام نقل کرده است که البته در سایر منابع معتبر از جمله کتاب‌های دیگر خود شیخ صدوق به صورت مسند یافت می‌شوند و شاید به دلیل شهرت یا اعتبار یقینی آنها سندشان را ذکر نکرده است. این احادیث در مجموع چیزی حدود یکصد حدیث را شامل می‌شوند. وی غالب این احادیث را برای اثبات نظرات خود در مسائلی مثل توحید، امامت و نبوت و برخی مسائل مهم تاریخی نقل کرده است.
کتاب‌های دیگری نیز با همین نام پس از کتاب شیخ صدوق نگاشته شدهاند که عبارتند از:
1 ـ معانی الاخبار تالیف ابوبکرمحمد بن اسحاق کلاباذی؛ 2 ـ معانی الاخبار نوشته ابوعثمان سعید بن محمد بن صبیح غسانی؛ 3 ـ مبانی الاخبار فی شرح معانی الآثار شرح سنن ابی داود که بدرالدین عینی حنفی نگاشته است؛ 4 ـ النهایه فی غریب الحدیث نوشته ابن اثیر 5 ـ استقصاء الاعتبار فی تحریر معانی الاخبار تالیف علامه حلی که این کتاب و دو کتاب قبلی با رویکرد شرح درجه دو و بیرون از احادیث و اصطلاحات آن نوشته شدهاند، یعنی برای شرح و توضیح اصطلاحات به کار رفته در احادیث و آیات قرآن از روایات نبوی و ائمه علیهم السلام بهره گرفته نشده است بلکه از دانش‌های دیگری مثل فقه، اصول فقه، کلام، منطق و دیگر علوم که معرفت‌های برون دینی تلقی می‌شوند بهره بردهاند.
جایگاه کتاب معانی اخبار:
کتاب معانی الاخبار از همان زمان تالیف مورد توجه دانشمندان اسلام قرار گرفته و حتی خود شیخ صدوق در سایر کتاب‌های خود مثل الخصال و عیون اخبار الرضا به آن ارجاع داده است. توجه دانشمندان اسلام به آن طوری بود که در شهر های مختلف اسلامی تدریس و قرائت می‌شد و اجازه‌های فراوانی برای نقل روایات آن از بزرگان حدیث به شنوندگان و مشتاقات معارف ناب اسلام صادر شده است به ویژه اینکه شرح‌ها، تعلیقه ها و تخلیص های زیادی هم بر آن نوشته شده است.
تلخیص ها و تعلیقه های کتاب معانی الاخبار:
1 ـ شرح معانی الاخبار تالیف عبدالنبی بن المولی اوچاق قلی طسوجی (م 1203 ق).
2 ـ شرح حدیث التوحید از امیرالمؤمنین که در معانی الاخبار آمده است و توسط شیخ محمد بن علی بن محمد بن احمد آل عبدالجبار قطیفی (م بعد 1215 ق) نوشته شده است.
3 ـ ترتیب معانی الاخبار که شیخ داود بن حسن بن یوسف بحرانی جزائری به دلیل فقدان نظم و ترتیب ویژه در کتاب معانی الاخبار و دشوار بودن دسترسی به احادیث دلخواه، آن را برای سهولت کار تنظیم کرده و احادیث کتاب را به صورت ترتیب الفبائی مرتب کرده است.
4 ـ الصحیح العباسی که توسط نظام الدین قرشی ساوجی (م 1040 ق) نگاشته شده و احادیث صحیح چندین کتاب شیخ صدوق از جمله معانی الاخبار را در آن گرد آورده و شرح کرده است.
5 ـ فهرس معانی الاخبار تالیف سید عبدالله شبر.
6 ـ مختصر معانی الاخبار نوشته شده توسط شیخ علی بن احمد بن حسین آل عبدالجبار قطیفی (م 1266 ق).
7 ـ المزورون عن معانی الاخبار که توسط ابوعبدالله محمد بن محمد بن نعمان معروف به شیخ مفید شاگرد خود شیخ صدوق نوشته شده است.
8 ـ حواشی شیخ عبدالله سماهیجی.
9 ـ شرح معانی الاخبار که توسط میرزا یحیی بن اسدالله بن حسین بن حسن طسوجی خوئی (م 1364 ق) نوشته شده است.
10 ـ ترتیب اسانید کتاب الخصال و معانی الاخبار و ثواب الاعمال و عقاب الاعمال که توسط مرحوم آیه الله سید حسین بروجردی تنظیم و تالیف شده و در ضمن کتاب ارزشمند «الموسوعه الرجالیه» منتشر شده است.
ارزش کتاب معانی اخبار در نزد علما:
علاوه بر تدریس، شرح و تلخیص این کتاب مهم، بسیاری از علمای متاخر مثل سید بن طاووس، فخرالدین طریحی، شیخ حر عاملی، محدث نوری، فیض کاشانی، علامه مجلسی و کفعمی آن را به عنوان یک اصل حدیثی معتبر تلقی کرده و احادیث آن را در کتاب های خود نقل نموده اند به طوری که حتی ملا صدرا در مفتاح نخست از کتاب «مفاتیح الغیب» خویش با تکیه بر احادیث این کتاب به شرح اصطلاحات مهم مبانی خود برای ورود به تفسیرقرآن پرداخته است.
علت این همه اهمیت این است که شیخ صدوق همان گونه که برای سایر آثارش از منابع معتبر حدیثی اصول اربعمائه بهره برده است برای تنظیم و تدوین این کتاب نیز از آنها سود جسته است؛ به ویژه کتاب های احمد بن محمد بن خالد برقی و همچنین کتاب جامع الاحادیث النبویه تالیف استادش ابن الرازی نقش بسزایی در شکل گیری این کتاب داشته است.
این کتاب بارها در کشور های اسلامی مثل عراق و ایران به چاپ رسیده است.
تا کنون هیچ نظری برای این مطلب درج نشده است.