پاسخ اجمالی:
ابوعبدالله محمدبن محمدبن نعمان بن عبدالسلام بن جابر بن نعمان معروف به شیخ مفید و ابن المعلم (336 ق ـ 413 ق) یکی از بزرگترین و تاثیرگذارترین دانشمندان شیعه در قرن چهارم هجری بود که در همه زمینه های مختلف علمی آن روزگار مثل فقه، حدیث، تاریخ، تفسیر قرآن، رجالِ حدیث، و کلام (عقاید) اسلامی تبحر داشت و درباره هر یک از آنها کتاب هایی تالیف کرده است. شیخ مفید در نزدیکی بغداد یعنی روستای سویقه ابن البصری دیده به جهان گشود و در همانجا رشد یافت و وفات کرد.
پاسخ تفصیلی:
ابوعبدالله محمد بن محمد بن نعمان بن عبدالسلام بن جابر بن نعمان معروف به شیخ مفید و ابن المعلم (336 ق ـ 413 ق) یکی از بزرگترین و تاثیرگذارترین دانشمندان شیعه در قرن چهارم هجری بود که در همه زمینه های مختلف علمی آن روزگار مثل فقه، حدیث، تاریخ، تفسیر قرآن، رجالِ حدیث، و کلام (عقاید) اسلامی تبحر داشت و درباره هر یک از آنها کتاب هایی تالیف کرده است. شیخ مفید در نزدیکی بغداد یعنی روستای سویقه ابن البصری دیده به جهان گشود و در همانجا رشد یافت و وفات کرد. او در طی رشد و تحصیل خود از اساتید فراوانی بهره برده است که تعداد آنها به بیش از پنجاه دانشمند بزرگ می رسد.
اساتید شیخ مفید:
1ـ ابوعبدالله حسین بن علی معروف به جُعل؛ 2ـ ابوالقاسم جعفربن محمدبن جعفربن موسی بن قولویه؛ 3ـ قاضی ابوبکرمحمدبن محمد معروف به جُعابی؛ 4ـ ابوالجیش مظهربن محمدبن احمد بلخی؛ 5ـ محمدبن احمدبن الجنید معروف به اسکافی؛ 6ـ ابوغالب احمدبن محمد زراری؛ 7ـ ابومحمد حسن بن علی بن حسین ابن شعبه حرّانی حلبی نویسنده کتاب تحف العقول؛ 8ـ ابومحمد عبدالباقی بن محمد بن عثمانخطیب بصری؛ 9ـ ابوعبدالله محمدبن عمران بن موسی بن سعیدبن عبدالله معروف به مرزبانی؛ 10ـ ابوالحسین محمدبن جعفربن محمد معروف به ابن النجار کوفی؛ 11ـ ابوالحسن علی بن بلال مهلبی؛ 12ـ شیخ صدوق محمدبن علی بن بابویه؛ 13ـ ابوطیب حسین بن علی بن محمد تمّار نحوی.
او علی رغم سختی ها و بی مهری های فراوانی که از سوی متعصبان نادان اهل سنّت در بغداد متحمل شده بود با برپا کردن کلاس های درس خود شاگردان زیادی را تربیت نمود.
شاگردان شیخ مفید:
1ـ سید محمد بن حسین علوی معروف به سیدرضی که کتاب نهج البلاغه را از میان کلمات ارزشمند امام متقیان(علی علیه السلام) گردآوری کرده است؛ 2ـ برادر او سیدعلی بن حسین علوی معروف به سید مرتضی علم الهدی که بزرگترین کتابخانه جهان اسلام را گرد آورده بود که شیخ طوسی به برکت آن توانست کتاب های جامع حدیثی و فقهی معتبر شیعه را با استفاده از آن فراهم آورده و تدوین نماید. اما این کتابخانه در فتنه های آتش سوزی حشویه و متعصبان جاهل اهل سنّت سوخته و از میان رفت؛ 3ـ ابویعلی حمزه بن محمد شریف جعفری معروف به سلار که مرقد او در آذرشهر از شهرهای آذربایجان شرقی مزار مومنین می باشد؛ 4ـ شیخ الطائفه ابوجعفر محمدبن حسن طوسی معروف به شیخ طوسی نویسنده جوامع حدیثی تهذیب الاحکام و الاستبصار؛ 5ـ ابوالفتح محمد بن علی کراجکی نویسنده کتاب کنزالفوائد؛ 6ـ ابوالحسن محمدبن محمد بن علی شریف علوی حسینی عبیدلی معروف به علوی نسّاب؛ 7؛ ابو محمد حسن بن احمد بن صالح همدانی سبیعی؛ 8ـ ابوالعباس احمدبن علی بن احمد بن عباس نجاشی نویسنده کتاب رجال، معروف به رجال نجاشی؛ 9ـ ابوعبدالله جعفربن محمدبن احمد درویستی. 10ـ ابومحمد حسن بن عنبس بن مسعود رافقی؛ 11ـ ابوالمعالی احمدبن علی بن قدامه.
منزلت اجتماعی و علمی شیخ مفید:
این شخصیت بزرگوار در عصر خفقان و غربت تفکرات شیعی در مجامع علمی چنان خوش درخشید که در میان علما به عنوان «امام المتکلمین» شناخته می شود. آن بزرگوار بارها مورد عنایت حضرت صاحب الزمان مهدی موعود عجل الله تعالی فرجه قرار گرفت و آن حضرت توقیعات و نام هایی را با خط مبارک خود برای وی نوشت که این، نشان از جایگاه والای او در پیشگاه حجت خدا است. در یکی از این توقیعات حضرت خطاب به شیخ می فرمایند: «الاخُ السدید، المولی الرشید، الشیخ المفید ....» « برادر بزرگوار، دوستدار رشد یافته، شیخ مفید....». برخی گفته اند سبب نامیده شدن او به «شیخ مفید» همین نامه ای است که از ناحیه مقدسه امام زمان ارواحنا فداه وارد شده است.
شخصیت شیخ مفید از لحاظ فراست و تبحر در علوم اسلامی چنان والا بود که حتی مخالفان شیعه از اهل سنت مثل علی بن عیسی رمانی متکلم معتزلی در بغداد با مشاهده و ملاحظه جایگاه برتر وی لقب «شیخ مفید» به او داد و از همان عنفوان جوانی با لقب پرافتخار شیخ مفید شهرت یافت. همین امر علاوه بر تشیع وی موجب برانگیخته شدن حسادت های عدّه ای کوته اندیش مثل ابوحیان توحیدی، ابوبکرباقلانی و ابن نقیب شده و او را مورد آزار و اذیت قرار دادند، تا جایی که موجب تبعید و اخراج وی از بغداد شدند؛ ولی با این همه او از کرامت اخلاقی و رفتار انسانی با آنها دست برنداشت. دشمنی ها بر ضد این دانشمند وارسته نه فقط به دلیل فضایل و کرامات دینی و علمی وی، بلکه به دلیل تشیع او نیز بوده است و حتی پس از وفات او دروغ پردازی ها و کینه توزی علیه او ادامه داشت تا حدی که برخی از مورخان متعصب و کینه ورز اهل سنّت مثل خطیب بغدادی که در دشمنی با اهل بیت پیامبر(علیهم السلام) و تشیع شهره آفاق است او را به شدت مورد توهین و تحقیر قرار داده و مطالب ناشایستی را به طور غیر واقعی جعل کرده و به وی نسبت داده است. و برخی دیگر مثل سمعانی و ذهبی که از روی تعصب مذهبی بغدادی را مورد اعتماد تلقی کرده اند، بدون بررسی های درست تاریخی به نقل مطالب دروغی پرداخته اند.
اما در طرف مقابل، برخی از محققان خوش انصاف اهل سنّت مثل ابن ندیم، ابن کثیر، یافعی، و ابن حجر عسقلانی با تجلیل و احترام فراوان از او یاد کرده و ضمن ارائه تصویر درستی از شخصیت برجسته وی لقب «شیخ مفید» را برای او به رسمیت شناخته اند و در برخی موارد از مباحث مهم حدیثی، تاریخی و اعتقادی به مطالب و بررسی های منحصر به فرد وی استناد و احتجاج کرده اند؛ تا هم صحت گفته های خود را اثبات کنند و هم نظرات صحیح را که از طریق شیخ مفید ارائه شده است به آیندگان منتقل نمایند. البته گرچه در برخی از موارد، مطالب شیخ مفید را مورد انتقاد قرار داده اند، اما توجه آنان به کتاب های مختلف او و نقل مطالبش، گویای اهمیت و جایگاه برجسته شخصیت علمی و معنوی این دانشمند جلیل القدر در میان بزرگان اهل سنت می باشد. در حقیقت شخصیت شیخ مفید در تاریخ علوم اسلامی نه تنها یک شخصیت شیعی بلکه یک شخصیت اسلامی و مورد توجه برای همه فرقه ها و مذاهب اسلامی می باشد.
البته شخصیت های شیعه و سنی دیگری نیز در طول تاریخ به لقب های «مفید» و «ابن المعلم» ملقب شده و شهرت یافته اند که از لحاظ درجه اعتبار علمی و شخصیتی در حد شیخ مفید نبوده و از لحاظ تاریخی نیز از او متاخّر می باشند و نباید در این دو عنوان با او اشتباه گرفته شوند. به طوری که این اشتراک در مورد شیخ صدوق نیز وجود دارد و اشتباه شدن آنها با دیگران موجب مغالطه های فراوان تاریخی شده و خواهد شد.
درباره شخصیت شیخ مفید کتاب هایی توسط علمای بزرگ شیعه همچون سید حسون براقی، سید هبه الدین شهرستانی، سید محسن امین و دیگر محققان رجال و تراجم شیعه و اسلام نگاشته شده است که مطالعه آنها ابعاد مهمی از زندگی علمی و جایگاه والای او در حفظ و دفاع از حریم تشیع را روشن می سازد.
شیخ مفید در طول عمر مفید و پربرکت خود تلاش های بسیاری برای دفاع از حریم تاریخ، فقه و عقاید مکتب اهل بیت(علیهم السلام) به انجام رسانید و در این راستا کتاب هایی در موضوعها و مسائل مختلف اسلامی تالیف و تصنیف نمود که تعداد آنها، بیش از دویست کتاب مهم بوده و امروزه مقدار عمده آنها یعنی حدود یکصد و پنجاه کتاب در دست است.
کتابهای شیخ مفید:
1ـ الاعلام فیما اتفقت الامامیه علیه من الاحکام؛ 2ـ الارشاد فی تاریخ النبی و الائمه علیهم السلام ؛ 3ـ المقنعه فی الفقه که شاگردش شیخ طوسی کتاب بزرگ تهذیب الاحکام را در شرح آن نگاشته است؛ 4ـ الافصاح فی الامامه؛ 5ـ الایضاح فی الامامه؛ 6ـ اوائل المقالات فی المذاهب و المختارات؛ 7ـ الامالی؛ 8ـ ایمان ابی طالب؛ 9ـ الرد علی الجاحظ و العثمانیه؛ 10ـ او در ضمن تالیفات خود ردیه های فراوانی بر عقاید و اندیشه های باطل فرقه های انحرافی اسلاممثل معتزله، اشاعره، سلفیه و حشویه در زمینه مسائل توحید، نبوت، اعجاز قرآن، تاریخ اسلام، احکام شرعی، امامت و معاد نوشته است که برخی با عنوان «الردّ» است و برخی هم با عنوان «جواب» یا «جوابات». 11ـ عیون الاخبار و محاسن الآثار که با عنوان الاختصاص نیز شناخته میشود و آن را در باب مسائل مختلف اسلامی و مبتنی بر روایات مسند نگاشته است؛ 12ـ الارکان فی دعائم الدین که درباره مسائل اختلافی کلامی بین شیعه و معتزله است؛ 13ـ الفصول المختاره من العیون و المحاسن فی الامامه که توسط شاگردش از میان آثار وی گلچین شده است؛ 14ـ الفصول العشره فی الغیبه؛ 15ـ شرح اعتقادات استادش شیخ صدوق به نام تصحیح الاعتقاد که برخی از نظرات نسبت داده شده به عقاید شیعه را در آن رد و ابطال کرده است؛ 16ـ مسار الشیعه که درباره اعمال و دعاهای ویژه ایام و ماه های سال است؛ 17ـ مساله فی النص علی علی بن ابی طالب علیه السلام؛ 18ـ المُتعه که روایات مهم و معتبر درباره جواز و حلّیت ازدواج موقت در اسلام است؛ 19ـ النکت الاعتقادیه که عقاید شیعه درباره اصول پنجگانه توحید، عدل، نبوت، امامت و معاد را به طور خلاصه و کوتاه در حدود پنجاه صفحه ارائه و توضیح داده است.
قابل ذکر است که بسیاری از این کتابها توسط شاگردان شیخ مفید و دانشمندان متاخر شیعه مورد شرح، تکمیل یا خلاصه قرار گرفته است و همچنان به عنوان منابع معتبر و دست اول علوم و معارف اهل بیت پیامبر علیهم السلام شناخته می شوند.
تا کنون هیچ نظری برای این مطلب درج نشده است.