آیین رحمت - معارف اسلامی و پاسخ به شبهات کلامی

«توکل» و اعتماد بر خداوند به معنی ترک کار و تلاش نیست؛ بلکه توکل، امری قلبی است و تلاش برای شخص متوکل انجام وظیفه و اطاعت از اوامر الهی است. در واقع انسان متوکل، خدا را مسبّب دانسته، و کوشش خود را وسیله ای می دانند که خداوند در تدبیر حکیمانه نظام این عالم نسبت به آن فرمان داده است. از این رو خداوند می فرماید: «آن گاه که تصمیم بر انجام کاری گرفتی پس بر خدا توکل کن». همچنین نقل شده پیامبر(ص) خطاب به گروهی که دست از کشت و زرع کشیده و خود را متوکل می دانستند، فرمودند: «شما سربار جامعه و مردم هستید».

برخی بر این باورند که اعتماد و «توکّل» بر خدا باعث می شود که انسان از تلاش و کوشش باز ایستد و به صورت یک فرد تنبل و سربار درآید. از این رو باید توجه داشت که معنای «توکّل»، ترک کار و تلاش نیست. بلکه «توکّل» در واقع، یک امر قلبی است و کار کردن برای شخص متوکّل انجام وظیفه و اطاعت از اوامر الهی است؛ زیرا او می داند که خداوند خواسته است که همه افراد بشر با رعایت حدود الهی و با اعتقاد بر او تلاش و کوشش نمایند. تفاوت افراد متوکّل با دیگران در این است که آن ها فقط کار و تلاش را موجب تأمین نیازمندی ها می دانند؛ ولی افراد متوکّل، خدا را کارساز و مسبّب دانسته، تلاش و کوشش خود را وسیله ای می دانند که خداوند در تدبیر حکیمانه نظام این عالم نسبت به آن فرمان داده است.

قرآن کریم خطاب به پیامبر گرامی اسلام(صلی الله علیه وآله) می فرماید: «إِذا عَزَمْتَ فَتَوَکَّلْ عَلَی اللَّهِ»(1)؛ (آن گاه که تصمیم بر انجام کاری گرفتی پس بر خدا توکّل کن). در حقیقت قرآن نمی فرماید: بنشین و دست روی دست بگذار و فقط بر خدا «توکّل» کن. در روایت نقل شده که پیامبر(صلی الله علیه وآله) گروهی را دیدند که دست از کار کشیده، به کشت و زرع نمی پردازند، حضرت به آنان فرمود: «شما چگونه هستید؟» جواب دادند: ما توکّل کنندگان هستیم. پیامبر(صلی الله علیه وآله) در ردّ سخن و شیوه آنان فرمود: «شما سربار جامعه و مردم هستید».(2) با مراجعه به تاریخ زندگی امامان معصوم(علیهم السلام) مشاهده می کنیم که آنان با این که از مرتبه عالی «توکّل» بر خدا برخوردار بودند، ولی برای تأمین معاش و اداره زندگی خود و رسیدگی به فقرا و مساکین، از همه افراد جامعه جدّی تر و پرتلاش تر بودند.(3)