آیین رحمت - معارف اسلامی و پاسخ به شبهات کلامی

برخی از آیات قرآن هدف از خلقت جنّ و انس را عبادت معرفی کرده و می فرماید: «من جنّ و انس را نیافریدم جز برای این که عبادتم کنند[و از این راه تکامل یابند و به من نزدیک شوند]). لکن در معنی «یعْبُدُونِ» اختلاف است، ابن عباس آن را به معنی «لیعرفون» دانسته؛ زیرا معرفت مقدم بر عبادت است. همچنین احتمال دارد که مقصود از «لِیعْبُدُونِ»، رسیدن به عبودیت مطلقه و اذعان و اعتقاد به آن باشد، که مطابق حدیثی از امام صادق(ع)، کُنه آن ربوبیت است. و این حالت همان مقام فنای در ذات و لقای الهی است.

در برخی از آیات قرآن کریم هدف از خلقت «جنّ» و «انس» را عبادت قرار داده است. خداوند متعال در قرآن می فرماید: «وَما خَلَقْتُ الْجِنَّ وَالْإِنْسَ إِلاَّ لِیعْبُدُونِ»(1)؛ (من جنّ و انس را نیافریدم جز برای این که عبادتم کنند[و از این راه تکامل یابند و به من نزدیک شوند]). لکن در این که معنای «یعْبُدُونِ» چیست؛ اختلاف است:

الف) ابن عباس آن را به معنای «لیعرفون» معنا کرده است؛ زیرا معرفت مقدم بر عبادت است.

ب) محتمل است که «لِیعْبُدُونِ» به معنای رسیدن به عبودیت مطلقه و اذعان و اعتقاد به آن باشد، که مطابق حدیثی از امام صادق(علیه السلام) در «مصباح الشریعه» کُنه آن ربوبیت است. و این حالت همان حالت مقام فنای در ذات و لقای الهی است، و با اهداف دیگر که در قرآن به آن اشاره شده، مرادف بوده و سازگاری دارد.

ج) و نیز احتمال دارد که مراد از «لِیعْبُدُونِ» همین عبادات روزمره؛ از قبیل نماز و روزه و ... باشد که با این احتمال اعمال عبادی مقدمه برای رسیدن به «ذکر» یعنی یاد خداست.

خداوند متعال می فرماید: «أَقِمِ الصَّلاهَ لِذِکْرِی»(2)؛ (نماز را برای یاد من به پا دار). سؤالی که مطرح است این که آیا «ذکر» هدف غایی خلقت انسان است؟ پاسخ این است که: خیر، بلکه «ذکر» و یادآوری خداوند متعال برای رسیدن به «یقین» است. خداوند متعال می فرماید: «وَاعْبُدْ رَبَّکَ حَتّی یأْتِیکَ الْیقِینُ»(3)؛ (و پروردگارت را عبادت کن تا یقین[مرگ تو فرا رسد]). یقین چیست؟ فیض کاشانی رحمه الله می فرماید: «یقین آن است که همه اشیا را از مسبّب الاسباب ببینی و هرگز به وسائط التفات نکنی، بلکه تمام وسائط را مسخّر خداوند بدانی که از خود چاره ای ندارند...».(4)

سؤال دیگری که مطرح است این که آیا یقین هدف نهایی است؟ جواب آن است که در مرتبه یقین هنوز نفی دوئیت و تعدّد نشده است، لذا انسان نمی تواند به وحدت برسد، و لذا هنوز انسان به غایت نهایی از هدف نرسیده است، که همان «لقا» الهی است، آنجا که خداوند متعال می فرماید: «فَمَنْ کانَ یرْجُوا لِقاءَ رَبِّهِ فَلْیعْمَلْ عَمَلاً صالِحاً وَلا یشْرِکْ بِعِبادَهِ رَبِّهِ أَحَداً»(5)؛ (پس هرکه به لقای پروردگارش امید دارد، باید کارهای شایسته انجام دهد، و هیچ کس را در عبادت پروردگارش شریک نکند).

«رو ویرر» می نویسد: «هر فردی متعلّق به یک نوع، با شروع از نقطه هایی که مولّد آن بوده اند به طرف یک سرنوشت پیش بینی شده تکامل پیدا می کند...».(6) «جان ادلف بوهلر» می نویسد: «در جهان طبیعت، به هر سو که بنگری نظام و مشیت نمایان است. گویی دنیا به سوی مقصد مشخّصی سوق داده می شود. این معنا در عالم اتم کاملاً روشن است».(7)،(8)