آیین رحمت - معارف اسلامی و پاسخ به شبهات کلامی

فلاسفه مادّى و متافيزيك از ديرباز درباره مسئله «جبر و اختيار» سخن ها گفته اند. با اين وجود هيچ گاه فطرت آدمى، آزادى اراده او را نفى نكرده است. وجود دادگاهها، زندانها، بازپرسى ها و ... در سراسر قرون و اعصار، دليل بر اين است كه اصل آزادى اراده، مورد پذيرش عموم مردم بوده و هست. جبریها تنها به هنگام بحث و در محیط دانشگاه و مباحث فلسفى، جبرى بوده اند، امّا همین که قدم به متن زندگى مى گذارند فوراً اختیارى مى شوند.

فلاسفه مادّى و متافيزيك از ديرباز درباره مسئله «جبر و اختيار» سخن گفته اند و دامنه آن به روانشناسى و روانكاوى و مسائل حقوقى و جامعه شناسى و اخلاقى نيز كشيده شده است، و براستى اين مسئله از نظر فلسفى مسئله پيچيده اى است، امّا يك نقطه بسيار روشن در ميان تاريكى هاى اين مسئله ديده مى شود و آن اين كه هيچ گاه فطرت آدمى، آزادى اراده او را نفى نكرده و حتّى طرفداران جبر، در مسائل زندگى، همه اصل اختيار را به رسميّت شناخته اند.
وجود دادگاهها، زندانها، بازپرسى ها، محاكمه ها، ملامتها، تشويقها و توبيخها در سراسر قرون و اعصار و در تمام مناطق جهان، دليل بر اين است كه اصل آزادى اراده از نظر زندگى، مورد پذيرش عموم مردم دنيا بوده و هست و جبريها تنها به هنگام بحث و در محيط دانشگاه و مباحث فلسفى، جبرى بوده اند، امّا همين كه قدم به متن زندگى مى گذارند فوراً اختيارى مى شوند.
يك فيلسوف جبرى، كارمند خود را به خاطر عدم انجام وظيفه توبيخ مى كند و اگر حقّ او را بگيرند و يا به او لطمه بزنند به دادگاه شكايت مى كند، از مزاحمت همسايه ناراحت مى شود و اعتراض مى كند، از كم فروشى دكّاندار برآشفته مى شود و به او ايراد مى گيرد.
همه اينها نشان مى دهد كه او تمام افراد را در كار خودشان آزاد حسّ مى كند؛ او هرگز به اين عذر قانع نخواهد شد كه اين تخلّفات و تجاوزها، معلول يك سلسله علل جبرى، اجتماعى، تربيتى، ذاتى و ارثى اين افراد است، بنابراين سزاوار نيست كه آنها را سرزنش كرده و مجازات نمايند و يا به زندان بيفكنند و يا به جرم آدم كشى اعدام نمايند.
ممكن است گفته شود انجام اين گونه عكس العمل ها از ناحيه ما نيز يك نوع حركت جبرى است؛ ولى اين سخن به طور كامل غير منطقى است، زيرا مفهوم آن اين است كه عقل ما مى گويد اين عكس العمل ها، دادگاهها، محاكمه ها و زندانها، نسبت به افراد مجرم، ظالمانه است و بى دليل، زيرا آنها اختيارى از خود ندارند ولى ما اين ظلم را به اجبار انجام مى دهيم؛ در حالى كه مى دانيم هيچ كس به ظالمانه بودن اين عكس العملها اعتراف نمى كند و اگر بر طبق قانونِ معقولى باشد، آنها را به طور كامل عادلانه مى دانند، امّا طرفداران جبر هرگز نمى توانند اينها را عادلانه بدانند؛ اين جاست كه مى گوييم همه كس حتّى جبرى ها در اعمال خود اختيارى هستند و اصل اختيار، موافق وجدان عمومى مردم جهان، اعمّ از دانشمندان، فلاسفه و غير آنهاست.(1)