آیین رحمت - معارف اسلامی و پاسخ به شبهات کلامی

ازدواج افراد هم خون با يكديگر خطرات فراوانى دارد؛ چراكه بيمارى نهفته و ارثى را آشكار و تشديد مى كند و جاذبه جنسى كه شرط استحكام پيوند زناشوئى است معمولاً در آنها وجود ندارد؛ زيرا محارم غالباً با هم بزرگ مى شوند و براى يكديگر يك موجود عادى هستند. بنابراين اين ازدواج ها، ناپايدار و سست است. ناگفته پيداست كه همه افراد طبعاً از اين گونه ازدواج ها تنفر دارند و اكثر اقوام و ملل ازدواج با محارم را ممنوع مى دانند؛ حتى مجوسى ها كه در منابع اصلىِ خود، قائل به جواز اين گونه ازدواج ها بوده اند، امروز آن را انكار مى كنند.

در سوره «نساء» آيه 23 مى خوانيم: «حُرِّمَتْ عَلَيْكُمْ اُمَّهاتُكُمْ وَ بَنَاتُكُمْ وَ اَخَواتُكُمْ وَ عَمّاتُكُمْ وَ خَالَاتُكُمْ وَ بَنَاتُ الْاَخِ وَ بَنَاتُ الْأُخْتِ وَ اُمَّهاتُكُمُ اللَّاتِي اَرْضَعْنَكُمْ وَ اَخَواتُكُمْ مِنَ الرَّضَاعَةِ وَ اُمَّهَاتُ نِسَائِكُمْ وَ رَبائِبُكُمُ اللَّاتِي فِي حُجُورِكُمْ مِنْ نِسائِكُمُ اللَّاتِي دَخَلْتُمْ بِهِنَّ فَاِنْ لَمْ تَكُونُوا دَخَلْتُمْ بِهِنَّ فَلَاجُنَاحَ عَلَيْكُمْ وَ حَلَائِلُ اَبْنَائِكُمُ الَّذِينَ مِنْ اَصْلَابِكُمْ وَ اَنْ تَجْمَعُوا بَيْنَ الْأُخْتَيْنِ اِلَّا مَا قَدْ سَلَفَ اِنَّ اللهَ كَانَ غَفُوراً رَحِيماً»؛ (حرام شده است بر شما مادرانتان و دختران و خواهران و عمه ها و خاله ها و دخترانِ برادر و دخترانِ خواهر شما و مادرانى كه شما را شير داده اند و خواهران رضاعى شما و مادران همسر و دختران همسرتان كه در دامان شما پرورش يافته اند از همسرانى كه با آنها آميزش جنسى داشته ايد و چنانچه آميزش جنسى با آنها نداشته ايد [دختران آنها] براى شما مانعى ندارد و [همچنين] همسرهاى پسرانتان كه از نسل شما هستند [نه پسر خوانده ها] و [نيز حرام است بر شما] اينكه جمع ميان دو خواهر كنيد مگر آنچه در گذشته واقع شده خداوند آمرزنده و مهربان است). در اينجا اين سؤال مطرح مى شود كه فلسفه «تحريم ازدواج با محارم» چيست؟
در اين آيه به محارم يعنى زنانى كه ازدواج با آنها ممنوع است اشاره شده است و بر اساس آن محرميت از سه راه ممكن است پيدا شود:
1. ولادت كه از آن تعبير به «ارتباط نسبى» مى شود.
2. از طريق ازدواج كه به آن «ارتباط سببى» مى گويند.
3. از طريق شيرخوارگى كه به آن «ارتباط رضاعى» گفته مى شود.
قرآن نخست اشاره به محارم نسبى كه هفت دسته هستند كرده و مى فرمايد: «حُرِّمَتْ عَلَيْكُمْ اُمَّهاتُكُمْ وَ بَنَاتُكُمْ وَ اَخَواتُكُمْ وَ عَمّاتُكُمْ وَ خَالَاتُكُمْ وَ بَنَاتُ الْاَخِ وَ بَنَاتُ الْأُخْتِ»؛ (مادران شما و دخترانتان و خواهرانتان و عمه ها و خاله هايتان و دختران برادر و دختران خواهرانتان بر شما حرام شده اند).
بايد توجه داشت كه منظور از مادر فقط آن زنى كه انسان بلاواسطه از او متولد شده، نيست؛ بلكه جده و مادر جده و مادر پدر و مانند آنها را شامل مى شود، همانطور كه منظور از دختر، تنها دختر بلاواسطه نيست؛ بلكه دختر و دختر پسر و دختر دختر و فرزندان آنها را نيز در بر مى گيرد و همچنين در مورد پنج دسته ديگر.
ناگفته پيدا است كه همه افراد طبعاً از اين گونه ازدواج ها تنفر دارند و به همين دليل همه اقوام و ملل [جز افراد كمى] ازدواج با محارم را ممنوع مى دانند و حتى مجوسى ها كه در منابع اصلىِ خود، قائل به جواز اين گونه ازدواج ها بوده اند، امروز آن را انكار مى كنند. گرچه بعضى كوشش دارند كه اين موضوع را ناشى از يك عادت و رسم كهن بدانند؛ ولى مى دانيم عموميت يك قانون در ميان تمام افراد بشر، در قرون و اعصار طولانى، معمولاً حكايت از فطرى بودن آن مى كند؛ زيرا رسم و عادت نمى تواند عمومى و دائمى گردد.
از اين گذشته امروز اين حقيقت ثابت شده كه ازدواج افراد هم خون با يكديگر خطرات فراوانى دارد يعنى بيمارى نهفته و ارثى را آشكار و تشديد مى كند (نه اين كه خود آن، توليد بيمارى كند) حتى بعضى، گذشته از محارم، ازدواج با اقوام نسبتاً دورتر را مانند عموزاده ها را با يكديگر خوب نمى دانند و معتقدند خطرات بيمارى هاى ارثى را تشديد مى نمايد(1)؛ ولى اين مسئله اگر در خويشاوندان دور مشكلى ايجاد نكند (همانطور كه غالباً نمى كند) در خويشان نزديك كه «همخونى» شديدتر است مسلماً توليد اشكال خواهد كرد.
بعلاوه در ميان محارم جاذبه و كشش جنسى معمولاً وجود ندارد؛ زيرا محارم غالباً با هم بزرگ مى شوند و براى يكديگر يك موجود عادى و معمولى هستند و موارد نادر و استثنائى نمى تواند مقياس قوانين عمومى و كلى گردد و مى دانيم كه جاذبه جنسى، شرط استحكام پيوند زناشوئى است، بنابراين اگر ازدواجى در ميان محارم صورت گيرد، ناپايدار و سست خواهد بود.
سپس به محارم رضاعى اشاره كرده و مى فرمايد: «وَ اُمَّهَاتُكُمُ اللَّاتِي اَرْضَعْنَكُمْ وَ اَخَواتُكُمْ مِنَ الرَّضَاعَةِ»؛ (و مادرانى كه شما را شير مى دهند و خواهران رضاعىِ شما [بر شما حرامند]).
گرچه قرآن در اين قسمت از آيه، تنها به دو دسته يعنى خواهران و مادران رضاعى اشاره كرده؛ ولى طبق روايات فراوانى كه در دست است، محارم رضاعى منحصر به اينها نيستند؛ بلكه طبق حديث معروف كه از پيغمبر اكرم(صلى الله عليه و آله و سلم) نقل شده «يَحْرُمُ مِنَ الرِّضاعِ مَا يَحْرُمُ مِنَ النَّسَبِ»؛ (تمام كسانى كه از نظر ارتباط نسبى حرامند از نظر شيرخوارگى نيز حرام مى شوند). البته مقدار شيرخوارگى كه تأثير در محرميت ايجاد مى كند و همچنين شرائط و كيفيت آن، ريزه كاري هاى فراوانى دارد كه در كتابهاى فقهى آمده است.
فلسفه «تحريم محارم رضاعي» اين است كه پرورش گوشت و استخوان آنها با شير شخص معينى شباهت به فرزندان او پيدا مى كند، مثلاً زني كه كودكى را به اندازه اى شير مى دهد كه بدن او با آن شير نموِ مخصوصى پيدا مى كند يك نوع شباهت در ميان آن كودك و ساير فرزندان آن زن پيدا مى شود و در حقيقت هر كدام جزئى از بدن آن مادر محسوب مى گردند و همانند دو برادر نسبى هستند.
و در آخرين مرحله اشاره به دسته سوم از محارم كرده و آنها را تحت چند عنوان بيان مى كند:
1. «وَ اُمَّهَاتُ نِسَائِكُمْ»؛ (و مادران همسرانتان) يعنى به مجرد اينكه زنى به ازدواج مردى در آمد و صيغه عقد جارى گشت مادر او و مادرِ مادر او و... بر او حرام ابدى مى شوند.
2. «وَ رَبَائِبُكُمُ اللَّاتِي فِي حُجُورِكُمْ مِنْ نِسَائِكُمُ اللَّاتِي دَخَلْتُمْ بِهِنَّ»؛ (و دختران همسرانتان كه در دامان شما قرار دارند به شرط اينكه با آن همسر آميزش جنسى پيدا كرده باشيد) يعنى تنها با عقد شرعى يك زن، «دختران او» كه از شوهر ديگرى بوده اند بر شوهر حرام نمى شوند؛ بلكه مشروط بر اين است كه علاوه بر عقد شرعى با آن زن همبستر هم شده باشد. وجود اين قيد در اين مورد تأييد مى كند كه حكم مادر همسر كه در جمله سابق گذشت مشروط به چنين شرطى نيست و به اصطلاح اطلاق حكم را تقويت مى كند. گرچه ظاهر قيد «فِي حُجُورِكُمْ»؛ (در دامان شما باشند) چنين مى فهماند كه اگر دختر همسر از شوهر ديگر در دامان انسان پرورش نيابد بر او حرام نيست؛ ولى به قرينه روايات و مسلم بودن حكم، اين قيد به اصطلاح قيد احترازى نيست؛ بلكه در واقع اشاره به نكته تحريم دارد؛ زيرا اين گونه دختران كه مادرانشان اقدام به ازدواج مجدد مى كنند معمولاً در سنين پائين هستند و غالباً در دامان شوهر جديد همانند دختر او پرورش مى يابند، آيه مى گويد: اينها در واقع هم چون دختران خود شما هستند، آيا كسى با دختر خود ازدواج مى كند؟ و انتخاب عنوان «ربائب» كه جمع «ربيبه» به معنى تربيت شده است نيز به همين جهت مى باشد. به دنبال اين قسمت براى تأكيد مطلب اضافه مى كند كه اگر با آنها آميزش جنسى نداشتيد دخترانشان بر شما حرام نيستند: «فَاِنْ لَمْ تَكُونُوا دَخَلْتُمْ بِهِنَّ فَلَاجُنَاحَ عَلَيْكُمْ».
3. «وَ حَلائِل(2)اَبْنائِكُمُ الَّذِينَ مِنْ اَصْلَابِكُمْ»؛ (و همسرانِ فرزندانتان كه از نسل شما هستند). در حقيقت تعبير «مِنْ اَصْلابِكُمْ»؛ (فرزندانى كه از نسل شما باشد) براى اين است كه روى يكى از رسوم غلط دوران جاهليّت خط بطلان كشيده شود؛ زيرا در آن زمان معمول بود افرادى را به عنوان فرزند خود انتخاب مى كردند، يعنى كسى كه فرزند شخص ديگرى بود به نام فرزند خود مى خواندند و فرزندخوانده مشمول تمام احكام فرزند حقيقى بود و به همين دليل با همسرانِ فرزندخوانده خود ازدواج نمى كردند. فرزندخواندگى و احكام آن، در اسلام به كلّى بى اساس شمرده شده است.
4. «وَ اَنْ تَجْمَعُوا بَيْنَ الأُخْتَيْنِ»؛ (و براى شما جمع ميان دو خواهر ممنوع است) يعنى ازدواج با دو خواهر در زمان واحد مجاز نيست، بنابراين اگر ازدواج با دو خواهر يا بيشتر در زمان هاى مختلف و بعد از جدائى از خواهر قبلى انجام گيرد، مانعى ندارد.
و از آنجا كه در زمان جاهليّت جمع ميان دو خواهر رائج بود و افرادى مرتكب چنين ازدواج هائى شده بودند قرآن بعد از جمله فوق مى گويد: «اِلَّا مَا قَدْ سَلَفَ» يعنى اين حكم (همانند احكام ديگر) عطف به گذشته نمى شود و كسانى كه قبل از نزول اين قانون، چنين ازدواجى انجام داده اند كيفر و مجازاتى ندارند، اگر چه اكنون بايد يكى از آن دو را انتخاب كرده و ديگرى را رها كنند.
رمز اينكه اسلام از چنين ازدواجى جلوگيرى كرده شايد اين باشد كه دو خواهر به حكم نسب و پيوند طبيعى نسبت به يكديگر علاقه شديد دارند؛، ولى به هنگامى كه رقيب هم شوند طبعاً نمى توانند آن علاقه سابق را حفظ كنند و به اين ترتيب يك نوع تضاد عاطفى در وجود آنها پيدا مى شود كه براى زندگى آنها زيان بار است؛ زيرا دائماً انگيزه «محبّت» و انگيزه «رقابت» در وجود آنها در حال كشمكش و مبارزه است.(3)،(4)