پاسخ اجمالی:
وسيله در لغت به معناى مطلق چيزى است كه انسان را به ديگرى نزدیک كند؛ بنابراين وسيله در این آيه معنى بسيار وسيعى دارد و هر كار و هر چيزى را كه باعث نزديك شدن به پروردگار مى شود، شامل مى گردد. بسیاری از مفسران اهل سنت نیز یکی از اقسام وسیله را توسل به پیامبر(ص) و درخواست دعا و شفاعت او می دانند. سایر آیات قرآن نیز توسّل به اولیای الهی جایز می دانند. وقتی به سیره مسلمین نیز رجوع می کنیم می بینیم همین معنی را از آیه برداشت کرده اند و عملا به «اولیاء الهی» متوسل می شدند.
پاسخ تفصیلی:
از جمله آیاتی که برای اثبات مشروعیت توسل به آن استناد می شود آیه 35 سوره مائده می باشد. خداوند متعال در این آيه مى فرمايد: «يا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا اتَّقُوا اللَّهَ وَ ابْتَغُوا إِلَيْهِ الْوَسِيلَةَ وَ جاهِدُوا فِي سَبِيلِهِ لَعَلَّكُمْ تُفْلِحُونَ»؛ (اى كسانى كه ايمان آورده ايد پرهيزگارى پيشه كنيد و وسيله اى براى تقرب به خدا انتخاب نمائيد و در راه او جهاد كنيد باشد كه رستگار شويد).
مخاطب در اين آيه همه افراد با ايمانند. در اينجا سه دستور داده شده است: اوّل دستور به تقوا، دوّم دستور به انتخاب وسيله و سوّم دستور به جهاد در راه خدا. نتيجه مجموع اين صفات (تقوا و توسّل و جهاد) همان چيزى است كه در آخر آيه آمده است: «لَعَلَّكُمْ تُفْلِحُونَ»؛ (اين باعث فلاح و رستگارى شماست).
برای اینکه از این آیه بتوانیم برای اثبات توسّل به اولیای الهی استفاده کنیم لازم است ابتدا مفهوم «الْوَسِيلَة» را روشن کنیم و اثبات کنیم این لفظ عمومیت دارد و شامل همه اموری که به وسیله آن تقرّب به خدا حاصل می شود را شامل می شود.
وهابیت ادعا کرده اند که فقط به وسیله اعمال صالح می توان به خداوند تقرب جست و «الْوَسِيلَة» شامل توسل به اولیاء الله و طلب شفاعت از آنها نمی شود، اما وقتی به کتاب های لغت و سیره مسلمانان و سایر آیات رجوع می کنیم می بینیم این ادعا صحت ندارد و آنها بدون دلیل، مفهوم این واژه را تخصیص زده اند.
مفهوم «الْوَسِيلَة» در لغت
وسيله در لغت به معناى مطلق چيزى است كه انسان را به ديگرى نزدیک كند.
«لسان العرب» كه از كتب معروف لغت است، مى گويد: «الوسيلة ما يتقرّب به إلى الغير»؛ (وسيله به معناى چيزى است كه به كمك آن به چيز ديگرى نزديك مى شوند).(1)
همچنین «مقاييس اللغة» مى گوید: «الوسيلة الرغبة و الطلب»؛ (وسيله به معناى مطلق رغبت و طلب است).(2)
در «مفردات الفاظ القرآن» نيز آمده است: «الوسيلة: التوصّل الی الشئ برغبة»؛ (وسيله به معنای تقرّب یا متصل شدن به چیزی همراه با علاقه و رغبت است).(3)
بنابراين وسيله در آيه فوق معنى بسيار وسيعى دارد و هر كار و هر چيزى را كه باعث نزديك شدن به پيشگاه مقدس پروردگار مى شود شامل مى گردد كه مهمترين آنها ايمان به خدا و پيامبر اكرم(صلی الله علیه وآله) و جهاد و عبادات و ... می باشد و نيز شفاعت پيامبران و امامان و بندگان صالح خدا كه طبق صريح قرآن باعث تقرب به پروردگار مى گردد، در مفهوم وسيع توسل داخل است، و همچنين پيروى از پيامبر و امام و گام نهادن در جاى گام آنها؛ زيرا همه اينها موجب نزديكى به ساحت قدس پروردگار مى باشد. حتى سوگند دادن خدا به مقام پيامبران و امامان و صالحان كه نشانه علاقه به آنها و اهميت دادن به مقام و مكتب آنان مى باشد جزء اين مفهوم وسيع است.
آنها كه آيه فوق را به بعضى از اين مفاهيم اختصاص داده اند در حقيقت هيچگونه دليلى بر اين تخصيص ندارند، زيرا همانطور كه گفتيم «وسيله» در مفهوم لغويش به معنى هر چيزى است كه باعث تقرب مى گردد.
لازم به تذكر است كه هرگز منظور اين نيست چيزى را از شخص پيامبر يا امام مستقلا تقاضا كنند، بلكه منظور اين است با اعمال صالح يا پيروى از پيامبر و امام، يا شفاعت آنان و يا سوگند دادن خداوند به مقام و مكتب آنها (كه خود يك نوع احترام و اهتمام به موقعيت آنها و يك نوع عبادت است) از خداوند چيزى را بخواهند. اين معنى نه بوى شرك مى دهد و نه بر خلاف آيات ديگر قرآن است و نه از عموم آيه فوق بيرون مى باشد.(4)
ضمن اینکه طبق قاعده ی مسلّم «هرگاه لام تعريف اشاره به معهود نباشد، عموميت مراد خواهد بود»(5)، واژه ی «الْوَسِيلَة» در اين آيه هيچگونه اشاره اي به معهود نبوده است؛ لذا عموم وسيله مراد بوده و اختصاص آن به يك مورد خاص، به هيچ وجه صحيح نمي باشد. گذشته از اين، در ابتداء آيه، خداوند متعال مؤمنين را به تقواي الهي دعوت مي كند. تقواي الهي عبارت است از انجام تكاليف شرعي و اجتناب از منهيات. اكنون اگر از واژه ی «الْوَسِيلَة»، همان اداء تكاليف شرعی همچون نماز و روزه را اراده كنيم، هيچگونه افاده ی معناي جديدي نكرده، بلكه تاكيد بر معناي قبلي خواهد بود، در حالی که طبق آنچه اهل فنّ فصاحت و بلاغت بیان کرده اند «تأسيس بهتر از تأكيد است»(6)؛ لذا به جهت افاده ی معنای تأسيس، لازم است از واژه ی «الْوَسِيلَة» پيامبران و اولياء الله و صالحين مراد گردد.
مفهوم «الْوَسِيلَة» از دیدگاه مفسران اهل سنت
بسیاری از مفسران اهل سنت نیز مفهوم «الْوَسِيلَة» را شامل توسل به پیامبر(صلی الله علیه وآله) دانسته و توسل به اولیاء الله را جایز می دانند.
زحیلی با ارجاع به بحث مشروح آلوسی در باب توسّل، وقتی «وسیله» را می خواهد معنی کند آن را شامل توسّل به مخلوق از جمله پیامبر(صلی الله علیه وآله) می داند به این معنی که دعای او را وسیله قرار دهیم. او می نوسید: «التوسّل بالمخلوق و الاستغاثة به بمعنى طلب الدعاء منه...»(7)؛ (وسیله شامل توسل به مخلوق و استغاثه به او نیز می شود، به این معنی که درخواست دعا از او بکنیم...). سپس می افزاید: «دعاء و شفاعة النبی(صلّى اللّه عليه و آله)، فقد جعل الدعاء وسيلة، و هو جائز، بل مندوب»(8)؛ (دعا و شفاعت از پیامبر(صلی الله علیه وآله) به این معنی که دعای او را وسیله قرار دهیم نه تنها جایز بلکه مستحب می باشد).
«آلوسى» از علمای بزرگ اهل سنت، روایات زيادى در زمینه توسل را در تفسيرش نقل كرده است و پس از تجزيه و تحليل طولانى و حتى سختگيرى در باره آنها در پايان ناگزير به اعتراف شده و چنين مى گويد: «بعد از تمام اين گفتگوها من مانعى در توسل به پيشگاه خداوند به مقام پيامبر(صلی الله علیه و آله) نمى بينم چه در حال حيات پيامبر و چه پس از رحلت او». او بعد از بحث نسبتا مشروحى در اين زمينه، اضافه مى كند: «توسل جستن به مقام غير پيامبر در پيشگاه خدا نيز مانعى ندارد، به شرط اينكه او حقيقتا در پيشگاه خدا مقامى داشته باشد».(9)
مراغی نیز صراحتا مفهوم «الْوَسِيلَة» را شامل توسل به پیامبر(صلی الله علیه وآله) می داند و تاکید می کند صحابه نیز این کار را انجام می دادند. او در تفسیرش وقتی اقسام وسیله را بر می شمارد می نویسد: «التوسل إلى النبی(ص) بدعائه و شفاعته كما كان الصحابة يفعلون»(10)؛ (یکی از اقسام وسیله توسل به پیامبر(ص) و درخواست دعا و شفاعت او می باشد؛ چنانکه صحابه این کار را انجام می دادند).
مفهوم «الْوَسِيلَة» با توجه به سایر آیات
وقتی به سایر آیات قرآن رجوع می کنیم به وضوح می بینیم نه تنها توسّل به اولیای الهی جایز می باشد، بلکه باعث تقرب به خداوند نیز دانسته شده است و مفهوم «الْوَسِيلَة» شامل آن می گردد.
در آيه 64 سوره نساء مى خوانيم: «وَ لَوْ أَنَّهُمْ إِذْ ظَلَمُوا أَنْفُسَهُمْ جاؤُكَ فَاسْتَغْفَرُوا اللَّهَ وَ اسْتَغْفَرَ لَهُمُ الرَّسُولُ لَوَجَدُوا اللَّهَ تَوَّاباً رَحِيماً»؛ (اگر آنها هنگامى كه به خويشتن ستم كردند [و مرتكب گناهى شدند] به سراغ تو مى آمدند و از خداوند طلب عفو و بخشش مى كردند و تو نيز براى آنها طلب عفو مى كردى، خدا را توبه پذير و رحيم مى يافتند). در این آیه منافقین بخاطر توسّل نکردن به پیامبر(صلی الله علیه وآله) مورد توبیخ واقع شده اند.
همچنین در آيه 97 سوره يوسف مى خوانيم كه: برادران يوسف به پدرشان متوسّل شده و از پدر تقاضا كردند كه در پيشگاه خداوند براى آنها استغفار كند و يعقوب نيز اين تقاضا را پذيرفت.
در آيه 114 سوره توبه نيز موضوع استغفار ابراهيم در مورد پدرش آمده كه تاثير دعاى پيامبران را در باره ديگران تاييد مى كند و همچنين در آيات متعدد ديگر قرآن اين موضوع منعكس است.(11)
مفهوم «الْوَسِيلَة» در سیره مسلمین
علاوه بر مفهوم لغوی و ظاهر آیه توسّل و دلالت آیات دیگر قرآن بر جواز توسّل به صالحین، وقتی به سیره مسلمین نیز رجوع می کنیم می بینیم همین معنی را از آیه برداشت کرده اند و عملا به «اولیاء الهی» متوسل می شدند و آنها را شفیع درگاه خداوند قرار می دادند و به وسیله آنها به خداوند تقرب می جستند.
مثلا «بخاری» نقل می کند که در زمان خلیفه دوم قحطی شدیدی رخ داد. خلیفه نیز با این عبارت از خداوند تقاضای باران کرد: «اللّهُمَّ إِنَّا كُنَّا نَتَوَسَّلُ إلَيكَ بِنَبِيِّنا وَ تَسقِينَا وَ إنَّا نَتَوَسَّلُ إِلَيكَ بِعَمِّ نَبِيِّنَا فَاسقِنَا»(12)؛ (خداوندا ما بواسطه پيامبر خود به درگاهت متوسّل مى شديم و تو باران براى ما مى فرستادى، الآن بواسطه عموى پيغمبرمان متوسل مى شويم، باران براى ما بفرست).
«شافعی» پیشوای یکی از مذاهب چهارگانه اهل سنت نیز در شعری «وسیله» را به معنی توسّل به اولیای الهی به کار برده است و به اهل بیت(علیهم السلام) توسّل جسته است؛ او می گوید:
«آل النبى ذريعتى*** و هم اليه وسيلتى
أرجو بهم اعطى غداً*** بيد اليمين صحيفتى»(13)؛
(خاندان پيغمبر اكرم(صلى الله عليه و آله) وسيله منند آنها در پيشگاه او سبب تقرّب من مى باشند، اميدوارم فرداى قيامت به سبب آنها نامه اعمال من به دست راست من سپرده شود).
سمهودی از علمای معروف اهل سنت در کتاب «وفاء الوفاء» تصریح می کند: «توسل به پیامبر(صلی الله علیه وآله) در هر حالی جایز بوده و جزء روش و سیره گذشتگان است».(14) او در ادامه در مورد جواز توسل به پيامبر(ص) بعد از وفات چنين نقل مى كند كه مرد حاجتمندى در زمان عثمان كنار قبر پيامبر(ص) آمد و نماز خواند و چنين دعا كرد: «اللّهَمَّ اِنِّيْ اَسْأَلُكَ وَ اَتَوَجَّهُ اِلَيْكَ بِنَبِيِّنَا مُحَمَّدٍ(ص) نَبِيِّ الرَّحْمَةِ يَا مُحَمَّدُ اِنِّيْ اَتَوَجَّهُ بِكَ اِلي رَبِّيْ فَيَقْضِيْ حَاجَتِيْ»؛ (خداوندا من از تو تقاضا مىكنم و بوسيله پيامبر ما محمد(ص) پيغمبر رحمت به سوى تو متوجه مى شوم، اى محمد من بوسيله تو متوجه پروردگار تو مى شوم تا مشكلم حل شود). بعدا اضافه مى كند چيزى نگذشت كه مشكل او حل شد.(15)
با این توضیحات روشن می شود که مفهوم «الْوَسِيلَة» شامل توسل به اولیاء الله و طلب شفاعت از آنها می شود و این عمل منجر به رستگاری می شود؛ چنانکه در پایان آیه 35 سوره مائده می خوانیم: «لَعَلَّكُمْ تُفْلِحُونَ»؛ توسّل به آنها باعث فلاح و رستگارى خواهد بود.
تا کنون هیچ نظری برای این مطلب درج نشده است.