آیین رحمت - معارف اسلامی و پاسخ به شبهات کلامی

يكى از اهداف جنگ در اسلام، جهاد براى خاموش كردن آتش فتنه است؛ خداوند در این رابطه می فرمايد: «با آنها پيكار كنيد، تا فتنه برچيده شود، و دين همه مخصوص خدا گردد». البته فتنه در قرآن دارای معانی مختلف است؛ شکنجه دادن، آزمایش و امتحان، عذاب الهی، مصیبت و فساد کبیر و ... از جمله معانی اين واژه قرآني است.

يكى از اهداف جنگ از ديدگاه اسلام، جهاد براى خاموش كردن آتش فتنه است؛ كه آيه 39 سوره انفال بدان اشاره دارد. توجّه فرماييد: «وَ قَاتِلُوهُمْ حَتَّى لاَ تَكُونَ فِتْنَةٌ وَ يَكُونَ الدِّينُ كُلُّهُ للهِ فَإِنِ انتَهَوْا فَإِنَّ اللهَ بِمَا يَعْمَلُونَ بَصِيرٌ»؛ (و با آنها پيكار كنيد، تا فتنه [و بت پرستى و سلب آزادى] برچيده شود، و دين [و پرستش] همه مخصوص خدا گردد. و اگر آنها [از اعمال نادرست خود] دست بردارند، [خداوند آنها را مى پذيرد؛ آری] خدا به آنچه انجام مى دهند بيناست).
واژه فتنه در 30 آيه قرآن آمده است. بررسى اين سى آيه نشان مى دهد فتنه در قرآن پنج معناى مختلف دارد، كه بدان اشاره مى شود:
الف) شكنجه دادن؛ در منابع تاريخى آمده است كه در زمانهاى گذشته پادشاه بيدادگرى بود كه مؤمنان را شكنجه مى كرد. بدين منظور گودالهايى كنده، و آنها را پر از آتش كرده بود. مؤمنان را نزديك آن گودالها مى كرد تا دست از خدا و ايمانشان بردارند، و آنها را كه بر عقايدشان پافشارى داشته، و تسليم پادشاه نمى شدند به گودالهاى پر از آتش مى انداخت. اين پادشاه و اطرافيانش به «اصحاب الاخدود» معروف شدند، يعنى صاحبان خندق ها و چاله ها.(1) خداوند متعال در آيه شريفه 10 سوره بروج به اين گروه اشاره كرده، مى فرمايد: «إِنَّ الَّذِينَ فَتَنُوا الْمُؤْمِنِينَ وَالْمُؤْمِنَاتِ ثُمَّ لَمْ يَتُوبُوا فَلَهُمْ عَذَابُ جَهَنَّمَ وَ لَهُمْ عَذَابُ الْحَرِيقِ»؛ (كسانى كه مردان و زنان با ايمان را شكنجه دادند سپس توبه نكردند، براى آنها عذاب دوزخ و عذاب آتش سوزان است!). نتيجه اين كه يكى از معانى فتنه، شكنجه دادن است.
ب) آزمايش و امتحان؛ اين معنا از آيه شريفه 15 سوره تغابن استفاده مى شود. توجّه فرماييد: «إِنَّمَا أَمْوَالُكُمْ وَ أَوْلاَدُكُمْ فِتْنَةٌ وَ اللهُ عِنْدَهُ أَجْرٌ عَظِيمٌ»؛ (اموال و فرزندانتان فقط وسيله آزمايش شما هستند؛ و خداست كه پاداش عظيم نزد اوست).
در روز قيامت در مورد اموال دو سؤال مطرح مى شود: 1. از كجا به دست آورده اى؟ 2. در چه راهى مصرف كرده اى.(2) اولاد و فرزندان هم مايه آزمايش و امتحان هستند. آيا فرزندانمان را خوب تربيت كرده ايم، يا آنها را به حال خود رها كرده و در انجام وظايفمان كوتاهى نموده ايم؟ خوشا به حال كسانى كه از اين امتحانات سربلند بيرون آيند.
ج) عذاب الهى؛ يكى ديگر از معانى فتنه عذاب الهى است. اين مطلب در آيه شريفه 25 سوره انفال آمده است. توجّه فرماييد: «وَ اتَّقُوا فِتْنَةً لاَ تُصِيبَنَّ الَّذِينَ ظَلَمُوا مِنْكُمْ خَاصَّةً وَ اعْلَمُوا أَنَّ اللهَ شَدِيدُ الْعِقَابِ»؛ (و از فتنه و مجازاتى بپرهيزيد كه تنها به ستمكاران شما نمى رسد؛ [بلكه همه را فرا مى گيرد؛ چرا كه ديگران سكوت اختيار كردند] و بدانيد خداوند سخت كيفر دهنده است!). طبق اين آيه شريفه عذاب الهى فقط دامنگير ظالمان نمى شود، بلكه دامن كسانى را كه ظلم ظالم را تماشا كرده و به فريضه نهى از منكر عمل نكردند نيز مى گیرد. البتّه شامل كسانى كه به وظيفه شرعى خود عمل كردند نمى شود. و اين كه گفته مى شود وقتى آتش آمد تر و خشك با هم مى سوزد صحيح نيست، زيرا با حكمت پروردگار سازگارى ندارد. خلاصه اين كه فتنه در آيه شريفه فوق به معناى عذاب الهى است.
د) مصيبت؛ يكى ديگر از معانى فتنه، مصيبت است. اين معنا در آيه شريفه 11 سوره حج آمده است؛ توجّه كنيد: «وَ مِنَ النَّاسِ مَنْ يَعْبُدُ اللهَ عَلَى حَرْف فَإِنْ أَصَابَهُ خَيْرٌ اطْمَأَنَّ بِهِ وَ إِنْ أَصَابَتْهُ فِتْنَةٌ انقَلَبَ عَلَى وَجْهِهِ خَسِرَ الدُّنْيَا وَ الاْخِرَةَ ذَلِكَ هُوَ الْخُسْرَانُ الْمُبِينُ»؛ (بعضى از مردم خدا را تنها با زبان مى پرستند اگر [دنيا به آنها رو كند و] خيرى به آنان برسد، حالت اطمينان پيدا مى كنند، امّا اگر مصيبتى براى امتحان به آنها برسد، دگرگون مى شوند. [و به كفر رو مى آورند؛ به اين ترتيب] هم دنيا را از دست داده اند، و هم آخرت را؛ و اين همان خسران و زيانِ آشكار است).
اين كه در بعضى از مجالس فاتحه به صاحب عزا گفته مى شود: «آخرين غم شما باشد!» جمله بى اساسى است، و معناى آن اين است كه شما قبل از تمام بستگان و فاميل و آشنايان و دوستان و همكارانت بميرى، تا غم فقدان و مصيبت هيچ كس را نبينى! بنابراين، انسان در طول زندگى با مشكلات و مصائب متعدّدى رو به روست. بايد با آنها بسازد كه برخى از آنها امتحان الهى است. و چنانچه محكم بايستد و تسليم مشكلات نشود، عند اللّه مأجور خواهد بود. خلاصه اين كه يكى از معانى فتنه، مصيبت است.
هـ) فساد كبير؛ اين مطلب در آيه 73 سوره انفال آمده است. توجّه كنيد: «وَ الَّذِينَ كَفَرُوا بَعْضُهُمْ أَوْلِيَاءُ بَعْض إِلاَّ تَفْعَلُوهُ تَكُنْ فِتْنَةٌ فِى الاْرْضِ وَ فَسَادٌ كَبِيرٌ»؛ (كسانى كه كافر شدند، اوليا و پشتيبان يكديگرند؛ اگر [اين دستور] را انجام ندهيد فتنه و فساد عظيمى در زمين روى مى دهد).
طبق اين آيه شريفه، مسلمانان بايد در مقابل فساد بايستند و ابتدا با زبان خوش نهى از منكر كنند، سپس از طريق فرهنگى اقدام نمايند، و اگر به هيچ وجه موفّق به دفع فساد از راههاى مسالمت آميز نشدند، بايد متوسّل به زور شده، و با دشمن بجنگند.
فتنه در آيه مورد بحث به معناى فساد كبير است. و فتنه به معناى فساد، از قتل بزرگتر و شديدتر است، همان گونه كه در آيه 191 سوره بقره «وَ الْفِتْنَةُ أَشَدُّ مِنَ الْقَتْلِ»، و آيه شريفه 217 سوره بقره «وَ الْفِتْنَةُ أَكْبَرُ مِنَ الْقَتْلِ»، به اين مطلب اشاره شده است.
آری فتنه اى كه دشمنان در عراق و افغانستان و ديگر كشورهاى اسلامى برپا كرده، و امنيّت جامعه را برهم زده اند، از كشتار و قتل خطرناك تر و شديدتر است.(3)