آیین رحمت - معارف اسلامی و پاسخ به شبهات کلامی

امام علی(ع) در مورد عبرت گرفتن انسان ها قبل از مرگ مي فرمايد: «[اي مردم] قدرتمندان تاريخ، پادشاهان بزرگ و ثروتمندان را به خاطر بياوريد! كه چگونه طومار زندگانى آنها درهم پيچيد و از قصرهاى مجلّل آنها، جز ويرانه و از اندام پر قدرت آنها، جز استخوان پوسيده [چيزي] باقى نمانده است؛ همگى رفتند و فراموش شدند! هم چنين از آيات روشن الهى عبرت بگيريد و انذارهاى رسا و گوياى الهى را بپذيريد و از تذكّرات و مواعظ بهره بگيريد [كه اينها همه براى شما و به سود شما است]».

امام علی(عليه السلام) در بخشی از خطبه 85 نهج البلاغه، دست مخاطبان را گرفته و همراه خود به گذشته تاريخ و حوادث عبرت آميز زندگى بشر برده و سرنوشت خودشان را در آينه تاريخ به آنها نشان مى دهد؛ مى فرمايد: (اى بندگان خدا! از درس هاى سودمندِ عبرت آميز، پند بگيريد!)؛ «فَاتَّعِظُوا عِبَادَ اللهِ بِالْعِبَرِ النَّوَافِعِ».
اي مردم؛ قدرتمندان تاريخ و كبكبه پادشاهان بزرگ و ثروت عظيم ثروتمندان پيشين و زندگى پر ناز و نعمت آنها را به خاطر بياوريد! كه چگونه «از نسيمى دفتر ايّام بر هم خورد» و «ورق برگردانى ليل و نهار» طومار زندگانى آنها را درهم پيچيد؛ چنان كه از قصرهاى مجلّل آنها، جز ويرانه اى و از اندام پر قدرت آنها، جز استخوان پوسيده اى باقى نماند؛ همگى رفتند و فراموش شدند!
در هشدار ديگرى مى افزايد: (از آيات روشن الهى [در تكوين و تشريع] عبرت بياموزيد! [آياتى كه در پهنه آفرينش و آياتى كه در كتب آسمانى انبياء است])؛ «وَ اعْتَبِرُوا بِالايِ السَّوَاطِعِ».(1)
در سومين هشدار مى فرمايد: (انذارهاى رسا و گوياى الهى را پذيرا شويد!)؛ «وَ ازْدَجِرُوا بِالنُّذُرِ الْبَوَالِغِ».
و بالاخره در چهارمين هشدار مى فرمايد: (از تذكّرات و مواعظ بهره بگيريد! [كه اينها همه براى شما و به سود شما است])؛ «وَ انْتَفِعُوا بِالذِّكْرِ وَ الْمَوَاعِظِ».
تفاوت ميان اين چهار هشدار اين است كه: در هشدار اوّل، امام(عليه السلام) همه را به حوادث تاريخى عبرت آموز گذشته و حال توجّه مى دهد كه اندرزهاى گرانبهايى در بر دارد؛ در هشدار دوم، به نشانه هاى پروردگار در عالم هستى يا آيات قرآنى كه بيدارگر است، اشاره فرموده؛ در هشدار سوم، به انذارها و سخنان بيم دهنده از سوى اولياء اللّه اشاره مى كند و در هشدار چهارم، به اندرزها و نصيحت هاى اين مردان الهى توجّه شده است كه مجموعه اين هشدارها براى بيدارى آنان كه كمترين آمادگى دارند، كافى است تا چه رسد به آمادگان براى پذيرش.
سپس در ادامه سخن به لحظات دردآور مرگ و جان دادن و حالاتى كه هر بيننده اى را تكان مى دهد و در فكر فرو مى برد، توجّه فرموده، چنين مى گويد: (گويا مى بينم چنگال مرگ در پيكر شما فرو رفته و علاقه و آرزوها از شما رخت بر بسته، شدايد و سختى هاى مرگ و برزخ به شما روى آورده و حركت به سوى رستاخيز آغاز شده است و هر يك از شما وارد صحنه محشر مى شود؛ در حالى كه همراه او «سائق» و «شاهدى» است: فرشته اى كه او را به سوى محشر مى راند و شاهدى كه بر اعمال او گواهى مى دهد)؛ «فَكَأَنْ قَدْ عَلِقَتْكُمْ(2)مَخَالِبُ(3)الْمَنِيَّةِ وَ انْقَطَعَتْ مِنْكُمْ عَلَائِقُ الاُمْنِيَّةِ وَ دَهِمَتْكُمْ(4)مُفْظِعَاتُ(5)الاُمُورِ و السِّيَاقَةُ إِلَى الْوِرْدِ الْمَوْرُودِ فَكُلُّ نَفْسٍ مَعَهَا سَائِقٌ وَ شَهِيدٌ»: سَائِقٌ يَسُوقُهَا إِلَى مَحْشَرِهَا وَ شَاهِدٌ يَشْهَدُ عَلَيْهَا بِعَمَلِهَا».
از آنجا كه مرگ در انتظار همه انسان ها است و هيچ تاريخ و زمان مشخّصى براى آن وجود ندارد و هر لحظه ممكن است به سراغ انسان بيايد، امام(عليه السلام) آن را به صورت يك امر انجام شده، مطرح مى فرمايد و مى گويد: گويا مى بينم كه در چنگال مرگ گرفتاريد. سكرات موت شما را در امواج وحشتناكش فرو برده و پيوندهاى شما با آرزوهايى كه همچون خواب و خيال و سراب، در برابرتان قرار داشت، به كلّى قطع شده و در آستانه انتقال از اين دنيا به جهان ديگر و سپس حضور در محشر با دو مأمور الهى قرار گرفته ايد.
شبيه همين تعبيرات در خطبه 204 نيز آمده است. در اين تعبير، امام(عليه السلام) مرگ را به حيوان درنده اى تشبيه مى كند كه چنگال در گلو و اندام انسان انداخته و او را طعمه خود ساخته است؛ در حالى كه قدرتى بر دفاع از خويشتن ندارد. به راستى ضعف انسان در مقابل قدرت مرگ، همين گونه است.
در اين مورد كه «سائق» و «شهيد» اشاره به چيست؟ تفسيرهاى گوناگونى در كلمات «مفسّران قرآن» و «شارحان نهج البلاغه» ديده مى شود؛ ولی ظاهر اين است كه اشاره به دو فرشته الهى باشد كه يكى مأمور سوق دادن انسان به عرصه محشر و ديگرى گواهى دهنده بر اعمال او است.(6)