آیین رحمت - معارف اسلامی و پاسخ به شبهات کلامی

در پايان جهان و آغاز رستاخيز، به تعبير قرآن دو صيحه سر داده مى شود كه گاه به «نفخ صور» تعبير شده است. صيحه اوّل، صيحه خاموشى جهان و مرگ عمومى است و صيحه دوّم فرياد حيات جديد و رستاخيز است. در اين كه اين «فرياد عظيم» چگونه است و با چه وسيله صوتى انجام مى شود؟ هيچ كس دقيقاً نمى داند. در هر صورت اين توصيف قرآن از قيامت، حوادث زيادى را كه در آغاز آن روز واقع مى شود در نظرها مجسّم مى كند و اين تعبير از تعبيرهاى پرمعنا است كه حوادث سخت و وحشتناك آن روز را از مقابل چشم دل عبور مى دهد و انسان را آگاه مى سازد.

تعبير «يَوْمَ يَسْمَعُونَ الصَّيْحَةَ بِالْحَقِّ» حكايتي از روز بزرگ قيامت است. خداوند در اين آيه كه آيه 42 سوره «ق» است مى فرمايد: (روزى كه صيحه رستاخيز را به حق مى شنوند، آن روز روز خروج است)؛ «يَوْمَ يَسْمَعُونَ الصَّيْحَةَ بِالْحَقِّ ذلِكَ يَوْمُ الْخُرُوِجِ». مى دانيم در پايان جهان و آغاز رستاخيز، به تعبير قرآن مجيد دو صيحه (فرياد عظيم) سر داده مى شود كه گاه از آن تعبير به «نفخ صور» شده است. صيحه اوّل، صيحه خاموشى جهان و مرگ عمومى است و صيحه دوّم فرياد حيات جديد و رستاخيز است، آيه فوق اشاره به صيحه دوّم دارد به قرينه «ذلِكَ يَوْمُ الْخُرُوجِ» كه در آخر آيه آمده. در اين كه اين «فرياد عظيم» چگونه است؟ و با چه وسيله صوتى انجام مى شود؟ و چه تأثيرى در احياى مردگان دارد؟ هيچ كس دقيقاً نمى داند؛ ولى قرآن با يك اشاره اجمالى و سر بسته به سراغ آن رفته است و تعجب ندارد كه حقيقت آن امروز بر ما روشن نشود؛ زيرا همه چيز رستاخيز با اين زندگى متفاوت است و هاله اى از ابهام آن را پوشانيده، همان گونه كه درك زندگى اين دنيا براى طفلى كه در شكم مادر است امكان پذير نيست، هرچند فرضاً داراى قدرت عظيم تفكر باشد.
در دومين آيه (آيه 45 سوره طور) مى فرمايد: (حال كه چنين است آنها را رها كن تا روز مرگ خود را ملاقات كنند!)؛ «فَذَرْهُمْ حَتَّى يُلاَقُوا يَوْمَهُمْ الَّذِي فِيهِ يُصْعَقُونَ». «يُصْعَقُونْ» از ماده اِصعاق در اصل از صاعقه گرفته شده و از آن جا كه صاعقه هم داراى صداى عظيم است و هم مايه هلاكت مى گردد، اين جمله به هر دو معنا تفسير شده، اگر به معناى هلاكت باشد اشاره به نفخه اول و پايان جهان است، همان گونه كه در آيه 68 سوره زمر مى خوانيم: «وَ نُفِخَ فِي الصُّورِ فَصَعِقَ مَنْ فِي السَّمَوَاتِ وَ مَنْ فِي اْلأَرْضِ إِلاَّ مَنْ شَاءَ اللهُ»؛ (و [در آستانه قيامت] در صور دميده مى شود و در پى آن همه كسانى كه در آسمانها و زمينند مى ميرند جز كسانى كه خدا خواسته) و اگر به معناى فرياد باشد ممكن است اشاره به نفخه اول يا نفخه دوّم باشد كه نفخه رستاخيز است و در اين صورت هم رديف آيه قبل مى شود. بسيارى از مفسّران، معناى اول را ترجيح داده اند و در عين حال احتمال دوّم را نيز ناديده نگرفته اند(1) و اين كه بعضى احتمال داده اند منظور هلاكت گروهى از مشركان در جنگ بدر است بسيار بعيد به نظر مى رسد و شاهد اين مدّعى، آيه 68 سوره زمر است كه در بالا به آن اشاره شد.
و اما تعبیر «يَوْمَ يُنْفَخُ فى الصُّورِ»، چهار بار در قرآن مجيد در آيات 73 سوره انعام؛ 102 سوره طه؛ 87 سوره نمل و 18 سوره نبأ آمده است. در نخستين آيه مى فرمايد: (و در آن روز كه در صور دميده مى شود، حاكميت مخصوص او است)؛ «وَ لَهُ الْمُلْكُ يَوْمَ يُنْفَحُ فى الصُّورِ». در آيه دوّم مى فرمايد: (روزى كه در صور دميده مى شود و مجرمان را با بدنهاى كبود، در آن روز جمع مى كنيم!)؛ «يَوْمَ يُنْفَخُ فى الصُّورِ وَ نَحْشُرُ الْمُجْرِميْنَ يَوْمَئِذ زُرْقاً». در آيه سوّم مى فرمايد: (و [به خاطر آوريد] روزى را كه در صور دميده مى شود و تمام كسانى كه در آسمانها و زمين هستند در وحشت فرو مى روند، جز كسانى كه خدا خواسته)؛ «وَ يَوْمَ يُنْفَخُ فى الصُّورِ فَفَزِعَ مَنْ فِى السَّمواتِ وَ مَنْ فِى اْلأَرْضِ إِلاَّ مَنْ شاءَ الله». در آيه چهارم مى فرمايد: (روزى كه در صور دميده مى شود و شما فوج فوج [به محشر] مى آييد)؛ «يَوْمَ يُنْفَحُ فى الصُّورِ فَتَأْتُونَ اَفْواجاً».
قرآن مجيد از دو نفخ صور خبر مى دهد: در نفخه اول همه موجودات زنده زمين و آسمان مى ميرند و در نفخ دوّم كه نفخه حيات است همگى زنده و آماده براى حساب و كتاب مى شوند؛ ولى آيات چهارگانه فوق همه يا غالباً مربوط به نفخ دوّم يعنى نفخ حيات در قيامت است. در هر صورت اين توصيف قرآن از قيامت، حوادث زيادى را كه در آغاز آن روز واقع مى شود در نظرها مجسّم مى كند و اين تعبير از تعبيرهاى بسيار پرمعنا است كه حوادث سخت و وحشتناك آن روز را از مقابل چشم دل عبور مى دهد و او را آگاه مى سازد.

براى اين كه بدانيم اين تعبير چه محتوايى در بردارد به يك حديث از پيغمبر اكرم(صلى الله عليه وآله) كه در ذيل آيه چهارم (آيه 18 سوره نبأ) روايت شده و تنها به گوشه اى از اين حوادث اشاره مى كند يادآور مى شويم: «معاذ بن جبل مى گويد: از رسول خدا(صلى الله عليه وآله) تفسير آيه: «يَوْمَ يُنْفَخُ فى الصُّورِ فَتَاتُونَ اَفْواجاً» را پرسيدم، پيامبر(صلى الله عليه وآله) فرمود: از مطلب بزرگى سئوال كردى، سپس سيلاب اشك از چشمان مباركش جارى شد و فرمود: اين افواجى كه به هنگام نفخ صور وارد محشر مى شوند ده گروه از امت من هستند كه خداوند آنها را از جماعات مسلمين جدا مى سازد؛ گروهى به صورت بوزينگان هستند: آنها كه در ميان مردم سخن چينى و جاسوسى مى كنند، گروه ديگرى به صورت خوك ها خواهند بود: آنها كه اهل اموال حرامند، گروهى را با پاهايشان آويزان مى كنند: آنها كه ربا خوارند، گروه ديگرى نابينايند: آنها كه در قضاوت ستم مى كنند و گروهى كر و لال وارد محشر مى شوند: آنها كسانى هستند كه در اعمالشان گرفتار عُجبند، گروه ديگرى زبانهايشان را به دندان مى جوند: آنها دانشمندان و سخن گويانى هستند كه گفتارشان از اعمالشان جدا است! و گروهى دست و پا بريده وارد مى شوند و آنها آزار دهندگان همسايگانند و گروهى را بر شاخه هاى آتش دوزخ به دار مى آويزند و آنها خبرچينان ميان مردم و سلاطين ظالمند و گروهى بدبو تر از مُردارند و آنها كسانى هستند كه در اين دنيا در شهوات غرقند و حق الله را از اموالشان نمى پردازند و بالاخره گروهى لباس هاى آلوده به قطران [قطران ماده قابل اشتعال است] كه به تن هايشان چسبيده، در تن دارند و آنها اهل كبر و غرورند!»(2)،(3)