آیین رحمت - معارف اسلامی و پاسخ به شبهات کلامی

نام «يوم الحساب» به خاطر آن است كه تمام اعمال آدمى اعم از صغير و كبير، معنوى و مادى، جوارحى و جوانحى (بدنى و روحى) بدون استثناء در آن روز محاسبه مى شود. نام ديگر رستاخيز «يوم الدين» است؛ اصل واژه «دين» به معناى خضوع، انقياد و اطاعت است و اگر اين واژه بر معناى «جزا» اطلاق شده يا به خاطر آن است كه در مقابل آن بايد مطيع بود يا اينكه جزا مولود اطاعت است. در بعضى از روايات نيز به معناى روز حساب تفسير شده كه در حقيقت از قبيل ذكر علّت و اراده معلول است؛ زيرا حساب، مقدمه اى براى جزاست.

يكي از اسامى مشهور قيامت، «يوم الحساب» است كه در پنج آيه از قرآن مجيد آمده است و اين نام به خاطر آن است كه تمام اعمال آدمى اعم از صغير و كبير، جزيى و كلى، معنوى و مادى، جوارحى و جوانحى (بدنى و روحى) بدون استثناء در آن روز مورد محاسبه قرار مى گيرد. قرآن از زبان موسى بن عمران مى گويد: «وَ قالَ مُوسى اِنِّى عُذْتُ بِرَبِّى وَ رَبِّكُمْ مِنْ كُلِّ مُتَكَبِّر لايُوْمِنُ بِيَوْمِ الْحِسابِ»(1)؛ (موسى به فرعونيان گفت: من به پروردگارم و پروردگار شما پناه مى برم از هر متكبرى كه به روز حساب ايمان نمى آورد). و گاه از آن تعبير به: «يَوْمَ يِقُومُ الْحِسابُ»(2)؛ (روزى كه حساب برپا مى شود) شده است. «مقاييس اللغة» چهار ريشه براى ماده «حساب» ذكر مى كند: شمردن، كفايت كردن و «حسبان» به معناى بالش كوچك و «اَحْسَبَ» به معناى كسى كه بر اثر بيمارى پوست تنش سفيد شده و موهاى او ريخته است. بعضى از ارباب لغت، معانى بيشترى براى آن ذكر كرده و حتى آن را به هفت معنا رسانده اند كه از جمله آنها مجازات و عذاب است.(3) ولى ظاهر اين است كه همه معانى فوق آن گونه كه اجمالا از «مفردات» راغب بر مى آيد به يك معنا باز مى گردد و آن حسابرسى كردن است و اگر در معنى كفايت به كار مى رود به خاطر آن است كه محاسبه براى رسيدن به كفايت صورت مى گيرد و همچنين در مورد مجازات به خاطر آن است كه بعد از حسابرسى انجام مى شود. معانى ديگر نيز به نحوى بازگشت به اين معنا مى كنند: مثلا اطلاق آن بر نوعى از بيمارى جلدى به خاطر شباهت با مجازات الهى است كه بعد از حساب واقع مى شود و شايد بالش كوچك را از اين رو حسبان ناميده اند كه حسابگران در موقع حساب به آن تكيه مى كنند.
به هر حال يكى از روشن ترين برنامه هايى كه در قيامت انجام مى گيرد و اصولا قيام قيامت به خاطر آن است، مسأله حساب الهى است. همچنین نام «يوم الدين» به طور گسترده در قرآن به كار رفته و تعداد آياتى كه در آن «يوم الدين» آمده است بالغ بر سيزده مورد است كه از همه مشهورتر در زبان ها در سوره حمد است. «مالِكِ يَوْمِ الدِّيْنِ»؛ (او مالك روز جزا است). بعضى از ارباب لغت معتقدند كه اصل واژه «دين» به معناى خضوع، انقياد و اطاعت است و اگر اين واژه بر معناى جزا اطلاق شده يا به خاطر آن است كه در مقابل آن بايد مطيع بود يا اينكه جزا مولود اطاعت است. در بعضى از روايات نيز به معناى روز حساب تفسير شده كه در حقيقت از قبيل ذكر علّت و اراده معلول است؛ زيرا حساب، مقدمه اى براى جزاست.(4)