آیین رحمت - معارف اسلامی و پاسخ به شبهات کلامی

انسان مومن در همه امور بر مردم آسان می گیرد و همین آسان گیری او موجب مى شود كه خداوند نيز همانگونه با او محاسبه كند و كارهاى او را سريع سامان دهد و رحمت خود را بر وی نازل کند و بدون حساب روزیش را بدهد و بدون حساب وارد بهشت كند. امام صادق(ع) در این مورد می فرماید: «تكلّف در امور از اخلاق صالحين نيست».

امام علي(عليه‌السلام) در بخشي از خطبه متقين در بيان اوصاف ايشان مي فرمايد: «[مى بينى پرهيزكار را كه] امورش آسان و به اصطلاح خفيف المؤوْنه است». از صفات متقيان سادگى امور و كم خرجى آنها است. آنها با مسائل، ساده و آسان برخورد مى كنند، نه با سختى و شدت و تكلّف و اين، ناشى از روح بلند و ايمان قوى آنها است.
انسان گاهى افرادى را مى بيند كه وقتى مى خواهند از خانه خارج شوند يا به ميهمانى روند يا مسافرتى كنند، بسيار ساده امور خود را ترتيب مى دهند و سريع به كار خود مى رسند؛ ولى بعضيها براى يك ميهمانى رفتن آن قدر خود را در چهارچوب آداب و رسوم تجملاتى محصور مى كنند و چنان خود را به تكلف و زحمت مى اندازند كه مسافرت رفتن آنها نيز با مشقت و زحمت همراه است، بايد حتماً چند چمدان از اين طرف لباس ببرند و چند چمدان سوغاتى از آن طرف بخرند و بياورند، به زيارت حج و طواف خانه كعبه مى روند؛ ولى تجملات و تكلّفات آنها را ببين چه قدر است، برعكس انسان خفيف المؤونة و ساده كه با يك كيف كوچك به سفرى چند ماهه مى رود و باز مى گردد و خود را مقيد به اين قيود و آداب زائد نمي كند.
انسان پرهيزكار در معامله با مردم آسان مى گيرد، در قرض دادن و كارهاى خير ديگر سخت گيرى نمى كند، در گرفتن طلب و قرض خود شدت به خرج نمى دهد، در مسئله ازدواج بسيار راحت برخورد مى كند، و از تنگ نظرى به دور است نه خود را به زحمت مى اندازد و نه ديگران را به دردسر.
و همين نيك نفسى و خوش حسابى با مردم موجب مى شود كه رحمت الهى بر او نازل شده و خداوند نيز با او همان گونه محاسبه كند.
براى اين كه سهل الامر بودن و در مقابل آن سخت گير بودن روشن شود، حديثى را از تفسير برهان كه در ذيل آيه 21 سوره «رعد» وارد شده نقل مى كنيم. خداوند در سوره رعد در مورد كسانى كه دعوت حق را اجابت نكردند مى فرمايد: «أُوْلَئِكَ لَهُمْ سُوءُ الْحِسَابِ وَ مَأْوَاهُمْ جَهَنَّمُ وَ بِئْسَ الْمِهَادُ»(1)؛ (براى آنها، حساب سخت و جايگاهشان جهنم است كه بسيار بد جايگاهى است) و در دنباله همين سوره درباره كسانى كه دستورات خداوند را عمل كرده و خاشع شدند مى فرمايد: «يَخَافُونَ سُوءَ الْحِسَابِ»(2)‌؛ (از سختى و بدى حساب مى ترسند). حمّاد بن عثمان گفت: «مردى بر امام صادق(عليه السلام) وارد شد و درباره يكى از اصحاب امام شكايت كرد، در همان موقع آن مردى كه از اصحاب بود، سر رسيد، حضرت به او فرمودند: چرا فلانى از تو شكايت مي كند! گفت: چون مى خواهم تمام حقّم را از او بگيرم [تا دينار آخر را مى خواهم در سر وقت بگيرم] حضرت با حالت غضب نشستند و فرمودند: تو گمان مى كنى وقتى تا آخرين حقّت را گرفتى بدى نكرده اى و كار سوئى انجام نداده اى! آيا نديده اى قول خداوند را كه از قول افراد نيك حكايت مى كند: «يَخَافُونَ سُوءَ الْحِسَابِ» آيا فكر مى كنى از خدا مى ترسند كه ظلم بر آنها روا دارد، نه به خدا قسم نمى ترسند؛ مگر از اين كه خداوند تا آخرين چيزِ آنها را محاسبه كند اين گونه حساب را خداوند عزوجل بدحسابى [سوء الحساب] ناميده است».(3)
از آيات قرآن به خوبى استفاده مى شود كه مردم در قيامت به دو گروه تقسيم مى شوند: گروهى هستند كه خداوند حساب آنها را به آسانى و سهولت رسيدگى مى كند و هيچ گونه سختگيرى در موردشان نخواهد كرد: «فَأَمَّا مَنْ أُوتِىَ كِتَابَهُ بِيَمِينِهِ * فَسَوْفَ يُحَاسَبُ حِسَاباً يَسِيراً»(4) و به عكس كسانى هستند كه با شدّت به حساب آنها رسيدگى مى شود و ذره مثقال آن، مورد دقت قرار مى گيرد، چنانكه درباره بعضى از شهرها كه مردم آن، سركش و گنهكار بودند مى فرمايد: «فَحَاسَبْنَاهَا حِسَاباً شَدِيداً وَ عَذَّبْنَاهَا عَذَاباً نُّكْراً»(5) و يا مي فرمايد: «أُوْلَئِكَ لَهُمْ سُوءُ الْحِسَابِ»(6): به خاطر اين است كه عده اى در زندگى دنيا و رسيدگى به حساب ديگران فوق العاده سختگيرند، و به اصطلاح مو را از ماست مى كشند و سعى دارند حق خود را تا آخرين دينار به هر قيمتى كه شده بگيرند و به هنگامى كه خطائى از ديگرى سر زد تا آخرين حدّ ممكن او را مجازات كنند، اينها كسانى هستند كه در زندگى كمترين گذشتی حتى در مورد زن و فرزند و برادر و دوستان ندارند و از آنجا كه زندگى جهان ديگر بازتاب و انعكاسي از زندگى اين جهان است خداوند نيز در حساب آنها چنان سختگيرى مى كند كه بايد در برابر هر كارى كه كرده اند جوابگو باشند، بى آنكه كمترىن گذشتى درباره آنها بشود!
امّا به عكس، كسانى هستند آسانگير و پرگذشت و بزرگوار، مخصوصاً به هنگامى كه در برابر دوست و آشنا و يا كسانى كه بر آنها حق دارند و يا افراد ضعيف قرار مى گيرند، آن قدر بزرگوارند كه سعى مى كنند، در بسيارى از موارد خود را به تغافل زنند و گناهان بعضى را ناديده بگيرند، البته گناهانى كه نسبت به آنها جنبه شخصى دارد، خداوند در مورد اين گونه اشخاص آسان مى گيرد و آنها را مشمول عفو بى پايان و رحمت وسيع خود قرار مى دهد و با حساب يسير و آسان آنها را محاسبه مى كند و اين درسى است بزرگ براى همه انسانها، مخصوصاً كسانى كه در مصدر كارى هستند و با گروه زيادى سر و كار دارند.(7)
اگر ما در محاسبات خود سختگيرى نكنيم خداوند نيز حساب ما را آسان مى گيرد و بلكه بدون حساب وارد بهشت مى كند و بدون حساب روزى مى دهد: «يَدْخُلُونَ الْجَنَّةَ يُرْزَقُونَ فِيهَا بِغَيْرِ حِسَابٍ»(8)
اگر انسان سهل الامر و خفيف المؤونه شد خداوند كارهاى او را سريع سامان مى دهد، گاهى انسان تعجب مى كند از بعضى افراد كه چگونه كارهاى زندگى آنها سريع و راحت حلّ مى شود، گويا دست خداوند قبل از رسيدن او، گره را باز كرده است؛ حتى ديده شده چنين افرادى مرگ و كارهاى بعد از مرگشان به راحتى انجام مى گيرد و مى گويند چه مرگ راحتى كرد و چگونه كارها و قرض هايش سريع انجام و پرداخت شد، اينان هم خود سبكبار و سبكبالند و به راحتى به سوى آخرت پرواز مى كنند و هم بار مردم را سبك مى كنند و تكليفى به دوش ديگران نمى گذارند، ديگران را براى كار خود به زحمت نمى اندازند.
امام صادق(عليه السلام) در روايتى مى فرمايند: «تكلّف در هر بابى و موردى از اخلاق و سيره صالحين نيست و خداوند متعال به پيامبرش فرمود: قُل لَااَسْئَلُكُم عَلَيهِ مِن اَجرٍ وَ مَا اَنَا مِنَ المُتَكَلِّفِينَ»(9)؛ (بگو بر امور رسالت خود اجر و پاداشى از شما نمى خواهم و من از افراد متكلّفِ سختگير نيستم).(10)