آیین رحمت - معارف اسلامی و پاسخ به شبهات کلامی

اسلام در مسير تربيت نوجوانان بر «تکريم نوجوان» تاکيد دارد و با به رسميت شناختن نوجوانان به عنوان انسان هايي «مکلف»، از همان بدو بلوغ، آنها را در قبال رفتارهايشان «مسئول» معرفي مي کند. لذا به والدين توصيه مي کند که براي تربيت صحيح نوجوان به او «محبت» و «احترام» نموده و از خطاهايش «چشم پوشي» کنند. پيامبر اسلام فرموده است: «خداوند رحمت کند بنده اي را که فرزندش را بر نيکي و سعادتش ياري کند به اينکه به او احسان نمايد و با او رفتار دوستانه داشته باشد و به آموزش و تربيت او بپردازد».
 

دوران نوجواني بهترين و مناسب ترين زمان براي آموزش و تربيت نوجوانان است. در اين دوران که نوجوان – اگر نه به اندازه کودکي ولي به هر حال به ميزان بسيار زياد – از والدين خود متأثر است، فرصت بسيار مناسبي براي تربيت او مهيا مي شود. حضرت علي(عليه السلام) در ضمن سفارش به فرزند خود امام حسن مجتبي(عليه السلام)، به زمينه بسيار مستعد روح نوجوانان براي رشد و تکامل اشاره کرده، مي فرمايد: «وإِنّما قَلبُ الحَدَثِ کَالأرضِ الخالِيه ما أُلقِي فِيها مِن شَي ءٍ قَبِلَتهُ فَبادَرتُکَ بِا لأدَبِ قَبلَ أن يقسُوَ قَلبَکَ و يشتَغِلَ لُبُکَ» (1)؛ (بي ترديد دل نوجوان چون زمين آماده و بدون کشت است و آماده پذيرش هر بذري است که در آن افکنده شود پس به تربيت تو شتافتم پيش از آن که دلت سخت شود و خاطرت به چيزي مشغول شود).
اسلام به عنوان يک دين جامع در اينجا نيز ما را تنها نگذاشته و با ارائه راهکارهايي به والدين براي تعامل مؤثر و مثبت با فرزندان شان، از ما دست گيري کرده است، تا عبور توأم با معرفت و پاکي از اين دوران داشته باشيم. اين دين مبين در مسير تربيت نوجوانان راهنمايي هاي مختلفي را به والدين آنها ارائه مي کند که يکي از اين آموزه ها تاکيد بر «تکريم نوجوان» است.
اسلام با به رسميت شناختن نوجوانان به عنوان انسان هايي «مکلف»، از همان بدو بلوغ آنها را در قبال رفتارهايشان «مسئول» معرفي مي کند و آغاز شدن مرحله جديد و باارزشي از زندگي شان را به آنان اعلام مي نمايد تا بيش از بزرگ سالان قدر باقي مانده خود را بدانند و با انتخاب هايي درست تر در مقايسه با آن ها، براي امور زندگي شان تصميم بگيرند و در همه رفتارها و رفت و آمدها و نشست و برخاست هاي شان حريم و حدود الهي را رعايت کنند و به تدريج در همه ابعاد زندگي شان رشد کنند. از همين رو است که در تاريخ مي خوانيم که بسياري از بزرگان و علما با برگزاري مراسم هايي باشکوه، دوران بلوغ فرزندان نوجوان شان را جشن مي گرفتند تا به آنها ارزش و اهميت دوران جديد زندگي شان را اعلام کنند. در احوالات سيد بن طاووس نقل شده که به فرزندش توصيه مي کرد دوران بلوغ خود را به واسطه اينکه شايستگي مواجهه با خداوند متعال را به عنوان انساني کامل پيدا کرده قدر بداند و تاريخش را ثبت کرده و آن را به عنوان عيدي هميشگي به ياد بسپارد.(2)
اسلام در مسير «تربيت و تکريم نوجوانان» با توصيه والدين به مؤلفه هايي چون «محبت»، «احترام»، «چشم پوشي» و ...، نقش مؤثر اين امور را در شکل گيري صحيح شخصيت آنها مورد تأکيد قرار داده است. گفتارها و رفتارهاي معصومين(عليهم السلام) گنجينه پايان نايافتني اين توصيه ها و معارف سازنده است که در ادامه برخي از آنها را به صورت اجمالي مرور مي کنيم.

نقش «محبت» در تربيت نوجوانان:
پيشوايان ديني همواره به فرزندان شان محبت مي کردند و از هر فرصتي براي ابراز اين محبت استفاده مي کردند چنانکه قرآن کريم نصايح لقمان حکيم به فرزندش را با خطاب زيباي ‏«يا بُنَي» (3)؛ (اي پسرکم) گزارش مي کند و امام علي(عليه السلام) نيز در نامه اي ده بار اندرزهاي خود به امام حسن(عليه السلام) را با همين تعبير همراه مي کند.(4)
حضرت رسول(صلي الله عليه وآله) نيز درباره مردي که گفته بود هرگز کودکي را نبوسيده فرمود: «‏هذا رجُلُ عِندي إنَّه من أهلِ النّارِ» (5)؛ (اين مردي است که در نزد من از اهل دوزخ است) و در بيان ديگري نيز براي والدين وظيفه شناس اين گونه دعا فرمود که: «رَحِمَ الله عَبداً أعانَ وَلدَهُ عَلَي بِرِه بِالإِحسانِ إِليهِ و التَألفِ لَه وَ تَعليمِهِ و تَاديبِهِ» (6)؛ (خداوند رحمت کند بنده اي را که فرزندش را بر نيکي و سعادتش ياري کند به اينکه به او احسان نمايد و با او رفتار دوستانه داشته باشد و به آموزش و تربيت او بپردازد).
چنين سخني نشان از جايگاه بسيار مهم محبت و مهرورزي به فرزندان دارد. عاملي که از پديد آمدن عقده و حقارت نزد آنها جلوگيري مي کند و موجب پديد آمدن احساس عزت و اعتماد به نفس در آنها مي کند و مي تواند سهمي در جلوگيري عدم اقدام آنها بر معصيت داشته باشد. امام علي(عليه السلام) مي فرمايد: «من کَرُمت عَلَيهِ نَفسُهُ لَم يَهِنها بِالمَعصيةِ» (7)؛ (کسي که خود را گرامي مي دارد آن را با گناه خوار نمي کند).

«احترام» به نوجوانان، زمينه شکوفايي آنها:
توصيه ديگر اسلام در تربيت نوجوانان «احترام» به شخصيت و انتخاب هاي شان و تقويت اعتماد به نفس در نهادشان است. حضرت علي(عليه السلام) در حديثي که بايد الگوي تعامل نرم خويانه و عقلاني با فرزندان باشد مي فرمايد: «لا تَقسِرؤُا أولَادَکُم عَلي آدابِکُم فَإنَّهُم مخلوُقوُنَ لِزَمَانٍ غَيرَ زَمانِکُم» (8)؛ (فرزندان خود را برآداب و رسوم خود مجبور نسازيد زيرا آنان بر روزگاري غير از روزگار شما تعلق دارند).
در بيان مشهوري از حضرت رسول نيز مي خوانيم که: «الْوَلَدُ سَيِّدٌ سَبْعَ سِنِينَ وَ عَبْدٌ سَبْعَ سِنِينَ وَ وَزِيرٌ سَبْعَ سِنِين‏» (9)؛ (فرزند هفت سال سروَر، هفت سال فرمانبردار و هفت سال وزير است). در اين حديث مي بينيم که به والدين سفارش شده که در دوران بلوغ و نوجواني به فرزندشان به عنوان يک شخصيت بزرگ سال بنگرند و به او اعتماد نمايند و در کارها با وي مشورت کنند و به نظر او احترام بگذارند و به او مسئوليت دهند تا شخصيتش شکوفا گردد.
والديني که چنين تعاملي با نوجوانان داشته باشند مي توانند با کاشتن دانه هاي اخلاق و آداب اسلامي در نهاد فرزندان شان، تأثيرات بسيار عميقي در هدايت آنها داشته باشند.

چشم پوشي و بخشش، راهکار مقابله با خطاهاي احتمالي نوجوانان:
همچنين بايد اين نکته را نيز مدنظر قرار داد که نوجوانان به خاطر ارتکاب خطا در اموري که – به تبع آشنايي کم شان با معارف ديني – اطلاعات کمي در موردشان دارند، مؤاخذه و عقاب نمي شوند. در حديثي از امام علي(عليه السلام) مي خوانيم: «جهلُ الشَبابِ معذورٌ، علمُهُ مَحُقُور» (10)؛ (ناآگاهي نوجوانان پذيرفته و آگاهي و دانش آنان ناچيز است). اين روايت بيان مي کند که عذر ناداني نوجوان مقبول است؛ زيرا علم او در نوجواني محدود و نارساست. به همين خاطر خداوند متعال توبه جوانان را راحت تر مي پذيرد. در حديثي از پيامبر اکرم(صلي الله عليه وآله) مي خوانيم: «ما مِن شي أحَبُّ إلَي اللهِ من شابٍ تائِبٍ» (11)؛ (چيزي محبوب تر از توبه کننده در نزد خداوند نيست).
درباره برخورد والدين با خطاهاي نوجوانان در تعليم و تربيت اسلامي، مفهوم و ترجيع بند «‏تغافل» بسيار مورد استفاده قرار گرفته است. يعني والدين چنين وانمود کنند که اشتباهات و خطاهاي فرزندان نوجوان شان را نديده اند. با به کارگيري اين روش، ديگر احساسات نوجوان با تذکرهاي پي درپي جريحه دار نمي شود و لجاجت و ستيزه جويي در او زمينه ي رشد نمي يابد. امام علي(عليه السلام) نيز آن را از برترين کمالات انسان هاي بزرگوار مي شمارد و مي فرمايد: «أشرَفُ أخلاقِ الکَريم تَغافُلُهُ عَمَّا يعلَم» (12)؛ (از برترين اخلاق انسان بزرگوار، تغافل او از دانسته هاي خويش است).
با رعايت اين نکات و ديگر نکاتي که در کتاب هاي اخلاق و تربيت اسلامي تفصيلا بيان شده اند، والدين مي توانند زمينه گذار سالم و نوجوانان شان را از اين دوران حساس و پرالتهاب فراهم کنند.