آیین رحمت - معارف اسلامی و پاسخ به شبهات کلامی

عده‌ای شأنیت سوره «هل اتي» برای اهل بيت(ع) را منوط به مدني بودن آن دانسته و گفته اند اين سوره مكى است. در جواب بايد گفت: بسياري، اين سوره را مدنی می دانند و به فرض که قسمتی از آن مكي باشد، نذر امام على(ع) و خانواده شان در مدينه اتفاق افتاده است و مانعى ندارد كه بخشى از سوره، مكّى و بخشى مدنى باشد.
دليل مدنی بودن سوره نیز، وجود كلمه اسير در آن است كه حكمش بعد از نزول حكم جهاد، در مدينه آمده است؛ اما متعصبان، کلمه اسير را بر معاني مجازی حمل كرده‌اند كه قابل قبول نيست.

برخی اشکال می کنند که فضيلت سوره «هل اتي» در شأن اهل بيت(عليهم السلام) در صورتى صحيح است كه سوره در مدينه و بعد از تولد امام حسن و امام حسين(عليهما السلام) نازل شده باشد [مشهور اين است كه امام حسن(عليه السلام) در سال سوم هجرى و امام حسين(عليه السلام) در سال چهارم متولد شده است] در حالى كه بسيارى معتقدند اين سوره مكى است. بنابراين با شأن نزول فوق سازگار نيست.

ولى بنا به گفته قرطبى، مفسّر معروف اهل سنت، مشهور علماء معتقدند كه اين سوره در مدينه نازل شده است: «و قال الجمهور مدنيّه».(1)

گروه عظيم ديگرى نيز با اين سخن هم صدا شده اند، از جمله حاكم حسكانى اين سوره را جزء سوره هاى «مدنى» شمرده كه بعد از سوره «الرحمن» و قبل از سوره «طلاق» نازل شده است. قابل توجه اينكه: دانشمند مزبور، هشت روايت در اين زمينه نقل كرده كه در همه آنها تصريح شده است كه سوره «هل اَتى»، مَدَنى است. بعضي از اين روايات از «ابن عباس» و بعضى از «عكرمه» و «حسن» و بعضى از ديگران نقل شده است.

او در ضمن كلماتش مى گويد: «بعضى از دشمنان اهل بيت(عليهم السلام) بر اين داستان [شأن نزول سوره هَلْ اَتى] اعتراض كرده اند كه اين سوره به اتفاق علماى تفسير در مكه نازل شده است در حالى كه اين داستان مربوط به مدينه است! سپس مى افزايد: «چگونه اين شخص ادعاى اتفاق مفسران مى كند در حالى كه اكثر آنان بر خلاف اين عقيده اند و سوره را مدنى مى دانند؟!».(2)

در «تاريخ القرآن» ابوعبدالله زنجانى از كتاب «نظم الدّرر و تناسخ الآيات و السور» از جمعى از بزرگان اهل سنت نقل كرده كه سوره «انسان» [هَلْ اَتى] از سوره هاى مدنى است.(3)

سيوطى مفسر معروف در «الدّر المنثور» نيز همين معنا را از «ابن عباس» به طرق مختلف نقل كرده است.

در «اتقان» سيوطى نيز از بيهقى در «دلائل النبوه» از «عكرمه» نقل شده است كه سوره «هل اَتى» در مدينه نازل شده است.(4)

به علاوه تمام كسانى كه شأن نزول اين سوره را امام على و حضرت فاطمه زهرا و امام حسن و امام حسين(عليهم السلام) دانسته اند [که گروه زيادى هستند] همه شهادت بر مدنى بودن سوره داده اند.

از همه اينها گذشته به فرض كه قسمتى از اين سوره در مكه نازل شده باشد، آن قسمت كه مربوط به جريان نذر على(عليه السلام) و خاندانش مى باشد در مدينه نازل شده است و مانعى ندارد كه قسمتى از سوره مكّى و قسمتى مدنى باشد.

روى همين جهت، «بُرسوئى» حنفى نويسنده تفسير «روح البيان» بعد از آن كه از جمعى از علماى بزرگ نقل مى كند كه سوره «هَلْ اَتى» در مدينه نازل شده، به سخن كسانى كه بعضى از آيات آن را مكى و بعضى از آياتش را مدنى مى دانند اشاره كرده، مى گويد: «بنابراين مى توانى بگويى اين سوره مكى است و مى توانى بگويى مدنى است، ولى به هر حال آيات مدنى در اين سوره بيش از آيات مكى است، پس ظاهر اين است كه اين سوره را مدنى نام نهى و به هر صورت، ما شك در صحت داستانى كه در شأن نزول آن گفته اند نداريم!».(5)

از جمله نكاتى كه اين مفّسر و بعضى ديگر از آگاهان، دليل بر مدنى بودن اين سوره گرفته اند اين است كه واژه «اسير» در آن آمده است و مى دانيم در مكه اسيرى وجود نداشت و مسأله اسير و اسارت بعد از ‍[هجرت و] نزول حكم جهاد در مدينه بود.

نويسنده «روح البيان» در اين زمينه چنين مى گويد: «دَلَّ عَلى ذلِكَ اِنَّ الاَسيرَ اِنَّما كانَ فِى الْمَدينَةِ بَعْدَ آيَةِ القِتالِ وَ الاَمْرْ بِالْجِهادِ»(6)؛ (دليل بر مدنى بودن اين آيات، وجود كلمه اسير در آن است، چرا كه اسير در مدينه بعد از آيه جنگ و فرمان به جهاد بود).

شگفت آور اينكه متعصبانى كه به آسانى حاضر به رها كردن پيش داورى هاى خود در زمينه ولايت و خلافت نيستند براى «اسير» در اينجا توجيهاتى كرده اند كه مى تواند پرده از روى حقايقى بردارد؛ گاه گفته اند: منظور از اسير كسى است كه اسير زوجه و همسرش باشد! يا اسير چنگال بدهكارى و دِين گردد! و مانند اينها... .(7)

بايد سؤال كرد با امكان تفسير اسير به معنى حقيقى چرا به سراغ مجاز برويم؟ چرا؟(8)